Osoby zajmujące się takimi sprawami, jak ochrona praw podstawowych lub ochrona czystego powietrza i wody, lub dziennikarze, którzy informują opinię publiczną o korupcji rządu lub szkodliwych działaniach korporacji, coraz częściej padają celem bardzo publicznych i osobistych ataków na siebie i swoją pracę. Te starannie zorganizowane ataki, znane jako kampanie oszczerstw, mogą być użyte przeciwko niemal każdemu, ale ofiarami często padają osoby i organizacje pracujące na rzecz bardziej wolnych, sprawiedliwych i przejrzystych społeczeństw.

Co to jest kampania oszczerstw?

Kampania oszczerstw to próba zniszczenia czyjejś reputacji, podważenia wiarygodności i zaufania opinii publicznej, zastraszenia lub nawet całkowitego uciszenia danej osoby. Odbywa się to poprzez rozpowszechnianie szkodliwej propagandy, która najczęściej unika merytorycznej krytyki faktycznej działalności danej osoby lub jakiegokolwiek istotnego interesu publicznego - zamiast tego atakuje ofiarę osobiście lub ją oczernia lub w sposób kompletnie fałszywy przedstawia to, co robi. Odbywa się to poprzez ataki ad personam, które mogą wykorzystywać zniekształcony wizerunek lub cytaty wyrwane z kontekstu.

Poza próbą podważenia danej postaci lub jej pracy, kampanie oszczerstw służą także do odwrócenia uwagi. Prawie zawsze celem podmiotu rozpoczynającego kampanię oszczerstw – na przykład rządu, osoby publicznej lub potężnej korporacji – jest po części odwrócenie uwagi opinii publicznej od tego, co sam robi lub co stara się ukryć. Jest to powszechny powód oszczerczych ataków na dziennikarzy śledczych i aktywistów.

Kto może paść ofiarą kampanii oszczerstw? Dlaczego akurat te grupy?

Kampanie oszczerstw mogą być wykorzystywane przeciwko osobom, organizacjom lub innym grupom. Są często używane do atakowania polityków lub innych osób publicznych, aktywistów i dziennikarzy. Kampanie oszczerstw przeciwko tym dwóm ostatnim grupom, w szczególności działaczom na rzecz praw obywatelskich i ochrony środowiska oraz niezależnym dziennikarzom i mediom, stają się coraz bardziej powszechne, nawet w UE, zwłaszcza w kontekście pandemii koronawirusa i wieloletnich wysiłków na rzecz ograniczenia praw migracyjnych i ochrony humanitarnej.

Kampanie oszczerstw są niemal z definicji atakami asymetrycznymi. Chociaż teoretycznie mogą atakować każdego, najczęściej są wszczynane przez osoby lub podmioty posiadające zasoby – coraz częściej przez populistyczne autorytarne rządy przy pomocy przechwyconych mediów państwowych, które robią to za nich – i są skierowane do osób lub organizacji, które często działają przy skromnych budżetach.

Organizacje broniące praw człowieka, organizacje ekologiczne, dziennikarze śledczy i inne organizacje strażnicze często padają ofiarą kampanii oszczerstw. Są to wygodne cele z kilku powodów. Po pierwsze, jak wspomniano, bardzo możliwe, że mają ograniczone zasoby i będą miały trudności ze skuteczną odpowiedzią na kampanię oszczerstw na poziomie niezbędnym do jej „pokonania”. Co jednak ważniejsze, osoby te często stają się celem, ponieważ pracują nad kontrolowaniem władzy rządów lub elit i uczynieniem ich działań przejrzystymi. Lub ich praca może zagrozić zyskom wielkich korporacji (jak np. praca grup ekologicznych).

1. Kampania oszczerstw przeciwko organizacjom pozarządowym

Organizacje pozarządowe często padają celem kampanii oszczerstw. Byliśmy świadkami wielu takich przypadków w samej Unii Europejskiej w ciągu zaledwie ostatnich kilku lat. W szczególności węgierski rząd ma słabość do kampanii oszczerstw, która graniczy z uzależnieniem. Od powrotu do władzy w 2010 r. rząd Viktora Orbana wielokrotnie oczerniał organizacje pozarządowe, nazywając je „zagranicznymi agentami” i zagrożeniem dla wartości i bezpieczeństwa narodowego. Dlaczego? Ponieważ działają one na rzecz ochrony praw grup społecznych, z których Orban robi kozły ofiarne: cudzoziemców, mniejszości etnicznych, osób LGBTQI i wielu innych.

Podobnie jak inne cele kampanii oszczerstw, organizacje pozarządowe często dysponują bardzo napiętym budżetem. Może im brakować środków niezbędnych do wypracowania odpowiedniego systemu przeciwdziałającemu oczerniającym kampaniom, który musiałby dotrzeć nie tylko do bazy ich podstawowych zwolenników, ale także tych, którzy prawdopodobnie faktycznie uwierzą w oszczerstwa. Organizacje pozarządowe również stanowią ulubiony cel ataków, ponieważ łatwo je wrzucić do jednego worka. Oczerniając organizację pozarządową zajmującą się prawami migrantów, bardzo łatwo jest podważyć wiarygodność innych organizacji pozarządowych działających na rzecz ochrony zmarginalizowanych grup, za pomocą tej samej linii ataku – promują one zagraniczne interesy, które szkodzą krajowi.

2. Kampania oszczerstw wobec dziennikarzy

Celem kampanii oszczerstw często padają dziennikarze, zwłaszcza ci, których praca jest naprawdę niezależna i wolna od wpływów rządu lub świata biznesu. Dzieje się tak dlatego, że ci dziennikarze nadal wykonują podstawowe funkcje dziennikarstwa śledczego – informują o tym, co robi rząd lub inne potężne podmioty, ujawniając informacje, które często są sprzeczne lub szkodliwe dla narracji rządowej lub celów korporacji. Ponieważ dziennikarze często mają bezpośrednią linię komunikacji z ogółem społeczeństwa (czego nie ma wiele organizacji pozarządowych) i mogą łatwo rozpowszechniać swoje wiadomości, ataki oszczerstw mają na celu całkowite podważenie ich wiarygodności i, w miarę możliwości, osłabienie poparcia nie tylko czytelników, ale także ich wydawców.

3. Kampania oszczerstw mająca na celu uciszenie organizacji pozarządowych/dziennikarzy

Jak można się domyślić, kampanie oszczerstw mają nie tylko zaszkodzić reputacji ofiar, ale często mają również je uciszyć. Jeśli zostaniesz oczerniony, ludzie lub inne organizacje przestaną z Tobą współpracować, aby nie drażnić Twojego potężnego przeciwnika, takiego jak rząd. Kampanie oszczerstw zachęcają również swoich zwolenników do dalszych ataków na ofiary, co może doprowadzić o decyzji o autocenzurze lub usunięciu się w cień. Dotyczy to szczególnie dziennikarzy, którzy stanęli w obliczu kampanii oszczerstw za zgłaszanie przypadków korupcji lub innych nadużyć władz. Widzieliśmy liczne tego przykłady w UE (czytaj dalej, aby zapoznać się z kilkoma godnymi uwagi przykładami) i często mnożą się one w środku poważnej debaty publicznej lub krajowych sytuacji kryzysowych, takich jak pandemia koronawirusa.

Jakie są oznaki kampanii oszczerstw?

Kampanie oszczerstw zawierają szereg standardowych elementów, takich jak wyolbrzymianie, zniekształcanie, wypaczanie i jawne kłamstwa. Jedną z cech charakterystycznych kampanii oszczerstw jest to, że najczęściej unika się w niej omawiania prawdziwych treści – debatowanych polityk lub idei, czy rzeczywistej pracy ofiary itp. Zamiast tego kampanie oszczerstw to albo szerokie oczernianie pracy aktywistów – na przykład każdego, kto pracuje w sprawie pomocy humanitarnej można nazwać „przemytnikiem ludzi” – lub atakami osobistymi. Ich celem jest podważenie wiarygodności swojego celu, podważenie zaufania do niego i być może uciszenie go.

Kolejną oznaką kampanii oszczerstw są proste, łatwe do zrozumienia komunikaty. Kampanie oszczerstw często przypisują swoim celom krótkie etykiety – takie jak „zagraniczni agenci” lub „wrogowie państwa”, a nawet „najemnicy” – które są tak łatwe do skonsumowania, że nie trzeba ich dalej wyjaśniać ani uzasadniać. Ponadto etykietom tym często towarzyszą obrazy, które nierealistycznie przedstawiają ofiarę lub odtwarzają istniejące i dobrze znane stereotypy. Dobrym tego przykładem jest kampania oszczerstw rządu Orbana przeciwko filantropowi George’owi Sorosowi, w której znajdowało się jego zdjęcie ze złowieszczym uśmiechem, przywołującym odrażające antyżydowskie stereotypy.

Przykłady kampanii oszczerstw na całym świecie

Kampanie oszczerstw nie znają granic i stały się powszechne nawet w wolnych i demokratycznych społeczeństwach, w których cenione są uczciwe wybory, wysokiej jakości dziennikarstwo i świadoma debata publiczna.

Ralph Nader, amerykański aktywista i polityk, padł ofiarą kampanii oszczerstw w latach 60. z powodu swojej kampanii na rzecz zwiększenia bezpieczeństwa w samochodach. General Motors zatrudniał prywatnych detektywów, by podsłuchiwali jego telefony, a nawet angażował prostytutki, które przyłapywały go w niesmacznych sytuacjach, aby zszargać jego reputację i zdyskredytować jego pracę. Nadar miał szczęście, ponieważ posiadał środki, aby przeciwdziałać kampanii oszczerstw w sądzie i wygrać z firmą.

Przykładem tego, jak nawet duże, potężne podmioty mogą paść celem kampanii oszczerstw, jest przypadek chińskiego rządu, który rozpoczął kampanię oszczerstw przeciwko Apple w 2011 r. Podstawą ataku był zarzut, że Apple wymienia zepsute iPhone'y na odnowione, zamiast je naprawiać. Państwowe gazety i platformy internetowe codziennie publikowały artykuły, w których nazywano Apple „aroganckim” i obojętnym wobec chińskich klientów. W końcu opinia publiczna nie kupiła narracji kampanii oszczerstw i próba rządu zakończyła się fiaskiem. A może po prostu ludzie tak bardzo kochali swoje iPhone'y.

Niedawno, bliżej naszego podwórka, węgierski rząd przeprowadził liczne kampanie oszczerstw. W 2018 r. uchwalił ustawę, która miała sparaliżować pracę organizacji pozarządowych, które choćby częściowo zajmowały się kwestiami migracyjnymi, utrudniając im finansowanie i ograniczając zakres ich swobody działania. Projekt ustawy został opublikowany równolegle z narodową kampanią oszczerstw przeciwko tym grupom, której kulminacją było upublicznienie przez prorządowy magazyn nazwisk setek osób – działaczy na rzecz praw obywatelskich, dziennikarzy, a nawet naukowców – które skrytykowały ustawę i bardziej ogólnie rząd Orbana.

Niezależni dziennikarze również padli celem niedawnych kampanii oszczerstw w UE. W Słowenii poprzedni rząd nieustannie oczerniał dziennikarzy, zwłaszcza w czasie pandemii koronawirusa. Ówczesny premier Janez Janša za pośrednictwem swojego konta na Twitterze oskarżał nawet dziennikarzy o szerzenie kłamstw i wprowadzanie w błąd opinii publicznej. A w tym roku na Węgrzech portal Átlátszó, jedno z ostatnich niezależnych mediów w kraju, został oskarżony o „zdradę” narodu w mediach przyjaznych rządowi. Twierdzono, zupełnie bez dowodów, że portal pracował w imię zagranicznych interesów i stanowił zagrożenie dla bezpieczeństwa narodowego.

Jak poradzić sobie z kampanią oszczerstw?

Liberties wydało przewodnik o tym, jak aktywiści działający na rzecz postępowych idei mogą przeciwdziałać kampaniom oszczerstw. W rzeczywistości nie jest to o wiele bardziej skomplikowane niż przestrzeganie podstawowej struktury przekazywania informacji – o ile pamiętasz również o kilku ważnych rzeczach, które są specyficzne w przypadku kampanii oszczerstw.

Po pierwsze, nigdy nie powtarzaj oszczerstw przeciwnika. To konieczne, nawet jeśli chcesz to zrobić, aby je obalić, i to z bardzo dobrego powodu: powtarzanie cementuje najbardziej pełne emocji słowa w umyśle odbiorców. Załóżmy na przykład, że jesteś aktywistą, który pada celem kampanii oszczerstw, w której rząd nazywa cię „zagranicznym agentem, który jest zdrajcą kraju”. Jeśli odpowiesz, mówiąc: „Nie jestem zagranicznym agentem i nie jestem zdrajcą kraju, po prostu bronię praw do wolności wszystkich ludzi” w tym kraju, słowa, które wielu ludzi zapamięta, to „zagraniczny agent” i „zdrajca”. W końcu wyrządzasz sobie więcej szkody niż pożytku.

Po drugie, żadnego obalania mitów i żadnych bezpośrednich sprzeczności. Obalanie mitów często polega na powtarzaniu komunikatu przeciwnika, przyjmowaniu jego ram, a tym samym faktycznej pomocy jemu, a nie sobie.

Po trzecie, nie popełnij błędu polegającego na przejęciu komunikatów przeciwnika. Psychologowie społeczni stwierdzili, że rodzaje komunikatów stosowane przez autorytarnych przywódców bardzo dobrze budują poparcie dla ograniczeń praw człowieka i ochrony środowiska. Tak więc, jeśli jesteś organizacją pozarządową, odpowiedzi oparte na przekazach podobnych do tych, których używają twoi przeciwnicy, prawdopodobnie będą działać przeciwko Tobie. Na przykład, jeśli kampania oszczerstw przedstawia Twoją organizację jako zagrożenie dla bezpieczeństwa narodowego, odpowiedź oparta na przesłaniu, że „organizacje pozarządowe są dobre dla bezpieczeństwa publicznego” nie jest dobra. Dlaczego? Mówienie o bezpieczeństwie wzmacnia obraz świata jako niebezpiecznego miejsca, co sprawia, że ludzie tęsknią za stabilizacją i chcą ograniczać kontakt z ludźmi i praktyki, które mogą coś zaburzyć, takie jak wolność słowa czy protesty.

Wreszcie, nie używaj zbyt technicznego języka. Aby przezwyciężyć kampanie oszczerstw, pomocne jest odwoływanie się nie tylko do swojej bazy zwolenników (którzy są najmniej skłonni uwierzyć w oszczerstwa i i tak nie przestaną cię wspierać), ale także do szerszej publiczności – tych, których można przekonać, by uwierzyli w oszczerstwa lub nie. Ta część odbiorców musi rozumieć, co mówisz, więc używaj bardzo prostego i przystępnego języka. Prawie pewne, że język kampanii oszczerstw będzie bardzo prosty i łatwy do zrozumienia. Powinieneś zareagować podobnie.

Jeśli więc tego nie należy mówić, jak właściwie należy reagować na kampanie oszczerstw? Skuteczna odpowiedź na kampanię oszczerstw to taka, która wykorzystuje strukturę określaną jako „kanapka prawdy”. Rozpoczynasz swoją odpowiedź od podkreślenia tego, za czym się opowiadasz – celów, które promujesz. Po drugie, nawiąż do (ale nie powtarzaj) ataku przeciwnika i wyjaśnij, dlaczego Cię atakuje – ujawnienie jego złośliwych motywów pomaga go zdyskredytować. Na koniec zaproponuj rozwiązanie i poproś ludzi o wsparcie.

Oto jak mogłaby wyglądać odpowiedź „kanapki prawdy” na kampanię oszczerstw. Hipotetyczny atak może wyglądać tak:

„Aktywiści szerzą ideologię, która szkodzi naszym dzieciom. Musimy powstrzymać tę propagandę”.

Tradycyjna odpowiedź, którą często obserwujemy, to obalanie mitów:

„Nie szerzymy szkodliwej propagandy. Uznanie osób LGBTQI nie jest ideologią. Prawem człowieka uznanym w prawie międzynarodowym i naszej konstytucji jest równe traktowanie każdej osoby, bez względu na jej tożsamość płciową czy orientację seksualną”.

Jak wspomnieliśmy, nie jest to przekaz zapewniający zwycięstwo. Powtarza oszczerstwo, a następnie używa żargonu i legalistycznych argumentów, które nie są przekonujące dla większości odbiorców. Zamiast tego odpowiedź „kanapki prawdy” wyglądałaby mniej więcej tak:

„Bez względu na to, na kogo głosujemy, większość z nas zgadza się, że nasi przywódcy powinni rządzić za nas wszystkich. Niektórzy politycy są jednak tak zdesperowani, by utrzymać władzę, że próbują nas podzielić na podstawie tego, kogo kochamy. Mają nadzieję, że będziemy zbyt zajęci obwinianiem się nawzajem, by zdać sobie sprawę z problemów, jakie spowodowali, gdy byli u władzy. Wiemy, że bez względu na to, kogo kochamy, większość z nas chce tych samych rzeczy, takich jak możliwość utrzymania naszych rodzin i płacenia czynszu. Kiedy jednoczymy się ponad dzielącymi nas różnicami, możemy domagać się przywódców, którzy pracują dla nas wszystkich. Tego właśnie boi się ten rząd”.

Zauważ, że ta odpowiedź nie próbuje bezpośrednio obalić oszczerstw. Zamiast tego skupia się na wspólnych wartościach i zwraca uwagę na rząd (lub kogokolwiek innego, kto jest Twoim przeciwnikiem) i to, w jaki sposób oni to ci, którzy stoją między tym, gdzie jesteśmy, a tym, gdzie chcemy dotrzeć. Maluje obraz wspólnoty i zbiorowej siły zamiast podziału i unika zbyt skomplikowanego języka.

Czy można pokonać kampanię oszczerstw?

Otrząśnięcie się po kampanii oszczerstw może wydawać się bardzo trudne. Jednak podejmując właściwe kroki, jest to możliwe. Ważne, aby pamiętać o pewnych kwestiach charakterystycznych dla reagowania na kampanie oszczerstw, takich jak unikanie powtarzania zarzutów. Zawsze koncentruj się na tym, co robisz, a nie na tym, co mówią. Nigdy nie przestawaj podążać za swoimi wartościami i nadal przypominaj ludziom, że podzielasz ich wizję lepszego świata – i masz pomysły, jak tę wizję zrealizować. Jeśli potrafisz to zrobić, jesteś na dobrej drodze do pokonania kampanii oszczerstw.

Inne materiały:

5 powodów, dla których wolność słowa jest tak ważna dla demokracji

Czym jest dziennikarstwo strażnicze: definicja, przykłady, wpływ na demokrację

Raport Liberties Wolne media 2022 wskazuje na niepokojące pogarszanie się niezależności mediów w Europie