Czym jest obywatelskie nieposłuszeństwo?

Farba wylana na Van Gogha? Puree ziemniaczane rzucone w Moneta? Być może zastanawiasz się, w jaki sposób te ekstremalne działania pomagają zapobiegać globalnemu ociepleniu. Jednak wynikają one z długiej tradycji protestów, która odegrała kluczową rolę w ruchach na rzecz praw obywatelskich na przestrzeni dziejów.

Obywatelskie nieposłuszeństwo jest umyślnym naruszeniem prawa w celu społecznym. Celem zwykle jest wprowadzenie zmian w prawie lub polityce rządu. Amerykański filozof John Rawls zdefiniował obywatelskie nieposłuszeństwo jako „publiczny, pozbawiony przemocy, kierowany sumieniem, polityczny akt sprzeciwu wobec prawa, zwykle podejmowany w celu doprowadzenia do zmiany prawa lub polityki rządu”.

Używając terminu „publiczny”, Rawls miał na myśli, że protestujący powinni utożsamiać się i brać odpowiedzialność za swoje czyny. Akceptacja osobistych konsekwencji świadczy o ich zaangażowaniu w sprawę społeczną. To z kolei zwiększa prawdopodobieństwo, że opinia publiczna poprze ich działania. Można jednak argumentować, że niezbędna do ochrony aktywistów przed nieproporcjonalną karą może być zachowanie anonimowości.

Niestosowanie przemocy jest kwestią sporną. Niektórzy teoretycy, w tym Rawls, twierdzą, że akty obywatelskiego nieposłuszeństwa mogą mieć jedynie charakter pokojowy. Chociaż nieuzasadnione akty przemocy mogą zagrozić sprawie, niektórzy będą twierdzić, że pewne formy przemocy mogą być usprawiedliwione, zwłaszcza jeśli nie ma innego wyjścia.

Akty obywatelskiego nieposłuszeństwa nie powinny służyć wyłącznie interesom danej osoby, w przeciwnym razie ich zasadność może zostać zakwestionowana. Chociaż można stwierdzić, że żaden czyn nie jest bezinteresowny – protestujący również skorzystają na doprowadzeniu do większej sprawiedliwości – większość teoretyków zgadza się, że łamanie prawa może być usprawiedliwione tylko wtedy, gdy cel nie jest wyłącznie egocentryczny.

Mimo to obywatelskie nieposłuszeństwo jest kontrowersyjną formą protestu, ponieważ może powodować zakłócenia w codziennym życiu naszych społeczeństw. Blokady autostrad prowadzone przez działaczy na rzecz ochrony środowiska rzadko cieszą się popularnością wśród osób podróżujących do pracy. Krytycy będą argumentować, że niezależnie od motywu protestujący nie mają prawa stawiać się ponad prawem. Jednak kwestionując zasadność obywatelskiego nieposłuszeństwa, należy pamiętać, że organizatorzy zwykle wypróbowali – i wyczerpali – wszystkie inne formy protestu. Organizacje ochrony środowiska od lat krzyczą, że potrzebujemy silniejszych działań, aby zapobiec zmianom klimatycznym, ale w większości przypadków nie spotkało się to z żadnym odzewem. Jeśli politycy zignorują bardziej stonowane formy protestu, organizacje będą zmuszone do wymyślenia bardziej kreatywnych sposobów na przekazanie pilnego przesłania.

Niemiecki filozof Jürgen Habermas podkreślał, że obywatelskie nieposłuszeństwo jest kluczowym elementem dojrzałej demokracji. Sposób, w jaki państwo traktuje swoich obywateli, którzy łamią prawo w celach społecznych, rzeczywiście wiele mówi o jego kulturze politycznej.

W dobrze funkcjonującej demokracji obywatele dopuszczający się aktów obywatelskiego nieposłuszeństwa są często traktowani łagodnie. Wyroki są mniej surowe, jeśli działania mają charakter pokojowy, proporcjonalny, bezinteresowny i są oparte na powszechnie akceptowanych wartościach. Sędziowie mogą wymierzać małe kary, a nawet oddalić zarzuty. Natomiast w krajach dyktatorskich aktywiści mogą być zamykani, a nawet torturowani lub mordowani.

Jakie są główne rodzaje obywatelskiego nieposłuszeństwa?

Istnieją różne sposoby rozróżniania typów obywatelskiego nieposłuszeństwa. Można na przykład przyjrzeć się różnicy między bezpośrednimi i pośrednimi aktami obywatelskiego nieposłuszeństwa. Bezpośrednie obywatelskie nieposłuszeństwo ma miejsce, gdy obywatele bezpośrednio przekraczają prawo, przeciwko któremu protestują. Na przykład, kiedy Antygona Sofoklesa grzebie swojego brata Polinejkesa, sprzeciwiając się bezpośrednio rozkazom jej wuja, króla Kreona. Z drugiej strony, pośrednie nieposłuszeństwo obywatelskie ma miejsce wtedy, gdy ktoś łamie słuszne prawo, aby zaprotestować przeciwko niesprawiedliwemu. Zwykle dzieje się tak, gdy złamanie tego drugiego jest trudniejsze lub wręcz niemożliwe, na przykład, gdy działacze Friday for Future naruszają obowiązek szkolny – niewątpliwie zasadne prawo – wychodząc na ulice i domagając się sprawiedliwości klimatycznej.

Nieprzestrzeganie prawa w celu walki o postęp i cele społeczne może przybierać różne formy. Aktywiści mogą uciekać się do różnych taktyk, aby wprowadzić swoją sprawę do programu politycznego. Należą do nich:

• Wyciek poufnych dokumentów: osoby, które mają dostęp do poufnych informacji, takich jak naruszenia praw człowieka, mogą zdecydować się na ujawnienie ich prasie. Ten rodzaj informowania o nieprawidłowościach narusza co najmniej prawnie wiążące umowy o zachowaniu poufności, a w skrajnych przypadkach przepisy dotyczące szpiegostwa.
• Nieupoważnione demonstracje: w większości krajów organizatorzy demonstracji, marszów lub wieców muszą powiadomić o nich władze. Istnieją ku temu dobre powody: władze muszą zapewnić bezpieczeństwo zgromadzenia i ograniczyć zakłócenia spowodowane wydarzeniem. Jednak w niektórych przypadkach władze nie zezwalają na demonstracje ani zgromadzenia. Dzieje się tak głównie w nieliberalnych, autokratycznych reżimach. Tutaj obywatele nie mają innego wyjścia, jak tylko organizować „nielegalne” demonstracje.
• Strajki okupacyjne i blokady drogowe: ta taktyka służy do tworzenia chaosu i podnoszenia świadomości w konkretnej sprawie. Jest często używana przez aktywistów klimatycznych. Blokady dróg mogą również służyć utrudnianiu dostępu do infrastruktury krytycznej.
• Okupacja: obywatele mogą wykorzystywać protesty okupacyjne jako strategię prowadzącą do zmiany społecznej. Zajmują budynki, uniwersytety, stacje kolejowe, parki i inne przestrzenie publiczne, aby zwrócić uwagę na ich sprawę. Ten rodzaj obywatelskiego nieposłuszeństwa jest często uznawany za nielegalny, gdy protestujący okupują przestrzeń przez dłuższy czas.

Przykłady obywatelskiego nieposłuszeństwa i ich skutki

W całej historii obywatele łamali prawa, aby osiągnąć zmiany społeczne. Niektórym udało się obalić opresyjne reżimy, a innym zmienić politykę. Od ruchów prodemokratycznych po ruchy na rzecz sprawiedliwości klimatycznej, aktywiści podejmowali ryzyko, zdeterminowani, by zmienić społeczeństwo na lepsze. Liberties wybrało 12 przykładów obywatelskiego nieposłuszeństwa, które miały wpływ na nasze społeczeństwa. Różnią się zastosowanymi metodami, położeniem geograficznym i okresem, w jakim do nich doszło, a także samą przyczyną. Są one wymienione w porządku chronologicznym.

Henry David Thoreau

Henry David Thoreau był amerykańskim pisarzem i filozofem żyjącym w XIX wieku. Jednym z jego najbardziej znanych dzieł jest esej „Obywatelskie nieposłuszeństwo”, w którym dowodzi, że jednostki mają moralny obowiązek przeciwstawiania się niesprawiedliwym prawom. Sam Thoreau był zdecydowanym orędownikiem zniesienia niewolnictwa. Potępił także eksterminację rdzennych Amerykanów i wojnę amerykańską z Meksykiem (1846-1848). Aby zaprotestować przeciwko tym niesprawiedliwościom, Thoreau odmówił płacenia podatków. Odegrał także aktywną rolę w tworzeniu szlaku Kolei Podziemnej (ang. Underground Railroad), sieci tajnych tras wykorzystywanych do ucieczki przez zniewolonych Afroamerykanów.

Marsz solny Mahatmy Gandhiego

Jednym z najbardziej znanych i wpływowych aktów obywatelskiego nieposłuszeństwa jest z pewnością marsz solny Mahatmy Gandhiego. Gandhi był indyjskim prawnikiem, który prowadził kampanię na rzecz niezależności od brytyjskiego kolonializmu. Był zwolennikiem pokojowego oporu, który nazwał satyagraha. Marsz Solny był symbolicznym aktem protestu przeciwko podatkowi nałożonemu przez brytyjskiego władcę na indyjską sól i prawo solne, które zabraniało Hindusom jej produkcji. Zamiast tego musieli kupować brytyjską sól, która była dużym źródłem dochodu dla imperium brytyjskiego. Gandhi rozpoczął swój marsz 12 marca 1930 r. wraz z 78 oddanymi ochotnikami. Podczas 385 kilometrów prowadzących do morza do marszu przyłączało się coraz więcej ludzi ze wsi i miasteczek. W towarzystwie międzynarodowej prasy dotarli do celu po 24 dniach. Ostatniego dnia Gandhi wykąpał się w morzu i zbierał sól, pokazując ludziom, że mogą dostać sól za darmo. Miliony ludzi poszło za nim, ustawiając miski ze słoną wodą na słońcu, aby woda odparowała i można było zebrać sól. W wyniku tych działań Gandhi i tysiące jego zwolenników zostali aresztowani. Chociaż marsz solny nie odniósł natychmiastowego skutku, doprowadził do nasilenia się kolejnych akcji obywatelskiego nieposłuszeństwa i zbudował bazę dla indyjskiego ruchu niepodległościowego.

Brytyjski ruch sufrażystek

Ruch sufrażystek rozpoczął się w epoce wiktoriańskiej. W tamtych czasach kobiety miały poświęcić swoje życie domowi i rodzinie. Po ślubie kobieta stawała się własnością męża. Prawa kobiet w społeczeństwie były bardzo ograniczone. W 1903 roku aktywistka Emmeline Pankhurst wraz z innymi kobietami założyły Społeczno-Polityczny Związek Kobiet (WSPU), ruch polityczny wyłącznie dla kobiet. Członkinie WSPU były zdeterminowane, aby uzyskać prawo głosu. Sfrustrowane brakiem wpływu pokojowych taktyk, zaczęły stosować bardziej bojowe działania. We wrześniu 1908 r. przywódczynie WSPU zorganizowały szturm na parlament. Rozdawały ulotki zachęcające do przyłączenia się do ruchu. Pomimo aresztowania Pankhursta i innych przywódczyń, 13 października 1908 r. 60 tys. ludzi zebrało się, aby wedrzeć się do parlamentu, jednak nikomu nie udało się przełamać policyjnego kordonu. WSPU kontynuowała działania bojowe. Organizowano demonstracje, atakowano mienie i podpalano budynki użyteczności publicznej. Członkinie angażowały się także w strajki głodowe w więzieniach i były karmione siłą. Dzięki tej taktyce aktywistki zyskały duże zainteresowanie. Po I wojnie światowej zreformowano system wyborczy, przyznając prawo głosu kobietom powyżej 30 roku życia, które spełniały określone warunki majątkowe. Uzyskanie równości wyborczej zajęło kobietom dziesięć lat.

Rosa Parks i bojkot autobusów w Montgomery

Rosa Parks była afroamerykańską działaczką na rzecz praw obywatelskich, która walczyła z polityką segregacji rasowej, tak zwanymi prawami Jima Crowa. W dniu 1 grudnia 1955 r. Parks odmówiła ustąpienia miejsca w autobusie miejskim białemu pasażerowi w Montgomery w Alabamie. Parks została aresztowana, ale tego samego dnia wpłacił za nią kaucję Edgar Nixon, ówczesny prezes National Association for the Advancement of Colored People (NAACP), organizacji praw obywatelskich utworzonej w celu propagowania sprawiedliwości społecznej dla Afroamerykanów. Akt buntu Parks zainspirował kampanię bojkotu autobusów w Montgomery, podczas której Afroamerykanie odmówili jazdy autobusami miejskimi w Montgomery. Protest doprowadził do sprawy Browder kontra Gayle, w której sąd rejonowy uznał, że segregacja w autobusach jest niezgodna z konstytucją. Stan i miasto odwołały się, ale Sąd Najwyższy Stanów Zjednoczonych później potwierdził tę decyzję.

Walka Nelsona Mandeli z apartheidem

Nelson Mandela był południowoafrykańskim prawnikiem i najsłynniejszym działaczem XX wieku przeciwko apartheidowi. Po studiach wstąpił do Afrykańskiego Kongresu Narodowego (ANC) walczącego z apartheidem, południowoafrykańskiej partii politycznej. Zaangażowanie i przywództwo Mandeli w protestach i kampaniach obywatelskiego nieposłuszeństwa sprawiło, że stał się zagrożeniem dla partii rządzącej. W 1961 r., gdy pokojowe protesty donikąd nie prowadziły, został współzałożycielem paramilitarnego skrzydła ANC i prowadził kampanię sabotażową przeciwko rządowi. Działania obejmowały bombardowanie instalacji wojskowych i elektrowni. Mandela uzasadniał swoje działania mówiąc, że ten rodzaj sabotażu jest najmniej szkodliwą formą brutalnego obywatelskiego nieposłuszeństwa, gdyż nie wiąże się z zabiciem kogokolwiek. 12 czerwca 1964 roku Mandela został skazany na dożywocie. Spędził 27 lat w więzieniu, z czego pierwsze 17 na Robben Island. Mandela został ostatecznie zwolniony w 1990 roku i rozpoczął pokojową kampanię na rzecz zakończenia apartheidu. Z powodzeniem prowadził negocjacje z rządem w sprawie zniesienia apartheidu i został wybrany na prezydenta Republiki Południowej Afryki w 1994 roku.

Odrzucenie projektu przez Muhammada Alego

Jeden z największych bokserów wszechczasów, Muhammad Ali był także wpływowym działaczem przeciwko wojnie i na rzecz sprawiedliwości rasowej. W 1966 roku odmówił powołania do wojska i udziału w wojnie w Wietnamie. Ali, który wcześniej przeszedł na islam, powiedział, że wojna jest sprzeczna z jego przekonaniami religijnymi i etyką osobistą. Został aresztowany w 1967 roku i uznany za winnego uchylania się od poboru. Został skazany na pięć lat więzienia, zawieszono mu licencję bokserską i stracił tytuły bokserskie. Ali odwołał się od wyroku, a Sąd Najwyższy Stanów Zjednoczonych uchylił jego wyrok cztery lata później. W tym czasie Ali został zwolniony za kaucją. Jego odmowa powołania do wojska i otwartość przeciwko wojnie i rasizmowi uczyniły go ikoną ruchu na rzecz praw obywatelskich.

Okupacja Wall Street

Occupy Wall Street to ruch protestacyjny, który rozpoczął się w 2011 roku w Nowym Jorku. Początkowy protest rozpoczął się od apelu kanadyjskiego antykonsumpcyjnego magazynu Adbusters. Pomysł polegał na przeprowadzeniu pokojowego protestu przeciwko nierównościom społecznym i wpływom wielkich korporacji na politykę. Wiele osób było wściekłych, że niektórzy ludzie odpowiedzialni za kryzys finansowy z lat 2007-2008 nie zostali pociągnięci do odpowiedzialności za swoje czyny. 17 września 2011 r. tysiące okupantów zebrało się w parku Zuccotti w Nowym Jorku. Rozstawiali namioty i budowali barykady, organizowali marsze i przyciągali uwagę światowych mediów. Dwa miesiące później, 15 listopada, policja rozpoczęła ewakuację protestujących, aresztując około 200 osób. Jednak w tym czasie ruch rozprzestrzenił się daleko poza park Zuccottiego, wywołując protesty na całym świecie. Od Ameryki Łacińskiej po Europę, Bliski Wschód i Azję ruch okupacyjny angażował obywateli i umieszczał kwestię nierówności ekonomicznych w programie politycznym.

Pussy Riots przeciwko opresji Putina i cerkwi prawosławnej

The Pussy Riots to rosyjski kolektyw artystek punkowych walczący o prawa człowieka i wolności obywatelskie. W 2012 roku grupa zyskała światowy rozgłos, gdy pięć jej członkiń weszło do moskiewskiego soboru Chrystusa Zbawiciela i wykonało piosenkę wymierzoną w reżim prezydenta Władimira Putina i cerkiew prawosławną. Grupa była konsekwentnie prześladowana, a niektóre z jej członkiń trafiły do więzienia. Ich akcje partyzanckie, takie jak inwazja na boisko piłkarskie podczas finałów Mistrzostw Świata 2018, sprawiły, że Pussy Riots stały się światowym fenomenem. Od polityków po artystów i organizacje praw człowieka, grupa cieszy się silnym międzynarodowym poparciem. Pussy Riots otwarcie opowiadają się za prawami kobiet i LGBTQI+. Mówiąc bardziej ogólnie, sprzeciwiają się autorytaryzmowi i są zaangażowane w zmiany społeczno-polityczne. Chociaż rosyjski rząd nie przyjął bardziej przyjaznej dla praw człowieka polityki w wyniku czynów Pussy Riots, grupie udało się podnieść globalną świadomość na temat niesprawiedliwości społecznej i zainspirować ludzi do działania i walki z uciskiem.

Edwarda Snowdena

Sygnaliści odgrywają kluczową rolę w ujawnianiu nielegalnych lub nieetycznych działań. Jednym z najbardziej znanych demaskatorów jest Edward Snowden. Snowden pracował w Agencji Bezpieczeństwa Narodowego Stanów Zjednoczonych (NSA). W 2013 roku ujawnił tajne informacje, które uwidoczniły globalne programy inwigilacyjne prowadzone przez NSA. NSA nie tylko szpiegowała własnych obywateli, ale także zbierała dane o firmach i zagranicznych politykach, w tym kanclerz Niemiec Angeli Merkel. Wycieki wywołały globalną dyskusję na temat nadzoru rządowego i prawa do prywatności. Branża technologiczna opracowała nowe mechanizmy dotyczące kwestii związanych z prywatnością. W obliczu oskarżenia Snowden opuścił Stany Zjednoczone i zdecydował się osiedlić w Rosji.

Okupacja lasu Hambach 2012-2020

Aktywiści klimatyczni regularnie uciekają się do aktów obywatelskiego nieposłuszeństwa, aby zwrócić uwagę na dany problem. W Niemczech ekolodzy zablokowali infrastrukturę węglową, aby chronić stuletnie drzewa. Zajęli las Hambach, który koncern energetyczny RWE AG chciał wykarczować w celu wydobycia węgla. Okupacja rozpoczęła się w 2012 roku i trwała do 2020 roku, chociaż było kilka przerw, kiedy policja oczyściła teren i aresztowała aktywistów. Kilku protestującym groziły krótkie wyroki więzienia za naruszenie przepisów dotyczących wkroczenia na teren posesji. W wielu przypadkach policja była oskarżana o stosowanie nielegalnej przemocy wobec pokojowych demonstrantów. Jeden z dziennikarzy spadł z domku na drzewie i zmarł, gdy policja zmusiła aktywistów do opuszczenia terenu. W 2020 roku niemiecki rząd ostatecznie zgodził się na zachowanie Puszczy.

Rewolucja Ludowa: Sudan 2019

Sudańska rewolucja rozpoczęła się w grudniu 2018 roku w wyniku rosnących kosztów życia i wzrostu ubóstwa. W kilku miastach w całym kraju wybuchły protesty, których uczestnicy domagali się ustąpienia prezydenta Omara al-Baszira. Protestujący byli pokojowo nastawieni i dobrze zorganizowani. Duży udział miały kobiety, które były szczególnie uciskane podczas reżimu al-Baszira. Al-Bashir został ostatecznie obalony przez wojskowy zamach stanu 11 kwietnia i zastąpiony przez Tymczasową Radę Wojskową (TMC). Protesty jednak trwały, ponieważ ludzie domagali się rządów cywilnych. Napięcia wzrosły i osiągnęły punkt kulminacyjny podczas masakry w Chartumie, w której sudańskie wojsko zabiło, zgwałciło i zraniło setki demonstrantów. Ta tragedia doprowadziła do ogólnokrajowych kampanii obywatelskiego nieposłuszeństwa. Związki zawodowe i organizacje społeczeństwa obywatelskiego wezwały do pokojowego oporu. W całym kraju zablokowana została kluczowa infrastruktura. Zamknięto transport publiczny, centra medyczne, szkoły i banki. Zamknięto elektrownie, ciepłownie oraz stacje naftowe i gazowe. Wynikające z tego negocjacje między wojskowymi i cywilnymi siłami politycznymi doprowadziły do podpisania w sierpniu 2019 r. dokumentu konstytucyjnego. Dokument określał okres przejściowy, w ramach którego Sudan miał powrócić do demokracji cywilnej. Jednak kolejny pucz wojskowy w październiku 2021 r. zniweczył nadzieje na demokratyczną przyszłość. Od tego czasu cywile nadal opierają się rządom wojskowym.

Protesty „Mahsa Amini” w Iranie w 2022 roku

Protesty w Iranie w 2022 roku rozpoczęły się w wyniku śmierci 22-letniej Mahsy Amini, która została aresztowana 13 września 2022 r. przez irańską policję ds. moralności za naruszenie obowiązującego w tym kraju prawa dotyczącego noszenia hidżabu. Kobieta została aresztowana, brutalnie pobita i zmarła trzy dni później w szpitalu. Po jej śmierci w całym kraju wybuchły protesty. Ludzie domagali się sprawiedliwości dla Amini i zniesienia obowiązku noszenia hidżabu. Protesty były prowadzone głównie przez kobiety, które przeciwstawiły się prawu tego kraju, paląc publicznie hidżab i obcinając włosy. Zdjęcia irańskich kobiet tańczących na ulicach szybko rozprzestrzeniły się w Internecie, pomimo rządowych blokad sieci. Masowe protesty przeciwko rządowi i jego polityce gospodarczej w Iranie trwają od 2017 roku. Jednak w przeciwieństwie do poprzednich protestów, w proteście Mahsy Amini udział wzięli ludzie ze wszystkich klas i domagali się zakończenia teokratycznego reżimu Najwyższego Przywódcy Alego Chameneiego. Podczas gdy aktywiści organizowali marsze i blokowali ulice, rząd zareagował przemocą. Siły policyjne rozprawiły się z protestującymi, bijąc i aresztując tysiące obywateli i zabijając setki z nich. Rządy na całym świecie potępiły brutalność policji, ale jak dotąd nie zrobiły nic poza nałożeniem sankcji na policję ds. moralności i irańskie organizacje bezpieczeństwa. Wynik tych protestów jest nadal niepewny.

Powiązane materiały:

Czym jest wolność zgromadzeń: definicja, znaczenie, ograniczenia

Czym jest przestrzeń obywatelska? Dlaczego jest to kluczowy element każdego demokratycznego społeczeństwa? Jak dbamy o jej ochronę?

Dlaczego powinniśmy cenić nasze wolności obywatelskie?

Zdjęcia:

Patricio Ignacio Valenzuela Muñoz - Flickr
Alicejack2002 - Flickr
Matteo Fastigi - Flickr
Marco Oliveira -Flickr
Photo of Emmeline Pankhurst - Wikipedia