Wymiar sprawiedliwości to system sądów, których zadaniem jest interpretacja, obrona i stosowanie prawa danego kraju oraz rozstrzyganie sporów prawnych. Większość z nas (miejmy nadzieję) ma niewielki kontakt z wymiarem sprawiedliwości, więc można by pomyśleć, że wymiar sprawiedliwości ma niewielki wpływ na nasze życie.

W rzeczywistości system sądowniczy pełni rolę strażnika podstawowych wartości społecznych i jest źródłem spójności w czasach niestabilności politycznej. Zapewnia przestrzeganie demokratycznych standardów w czasach kryzysu i ogranicza szkody, jakie autorytarni przywódcy mogą wyrządzić podczas sprawowania władzy.

Jednak to, czy sądy mogą skutecznie chronić demokrację, zależy od tego, w jakim stopniu są wolne.

Chociaż władza sądownicza działa w imieniu państwa, jest oddzielona od władzy ustawodawczej, która tworzy prawo, i władzy wykonawczej, która sprawuje rządy. W społeczeństwie demokratycznym, władza sądownicza powinna być niezależna od rządu i wolna od wpływów politycznych.

Jaka jest rola systemu sądownictwa w społeczeństwie?

Demokracja jest często reklamowana jako „rządy większości”, ale istotą demokratycznego społeczeństwa jest nadawanie równej wagi opiniom wszystkich ludzi. Jednym z zadań wymiaru sprawiedliwości jest zatem zapewnienie równego traktowania i ochrony prawnej wszystkim, bez względu na płeć, wyznanie czy kolor skóry.

Wartości polityczne rządu mogą się drastycznie zmieniać w zależności od tego, która partia polityczna jest u władzy. Ponieważ jednak sądownictwo jest niezależne od władzy wykonawczej, nasze prawa podstawowe są chronione przed ingerencją rządu, niezależnie od tego, co myśli o tym większość. Jest to szczególnie ważne dla społeczności zmarginalizowanych. Popularną taktyką stosowaną przez skorumpowanych polityków jest tworzenie kozłów ofiarnych z mniejszości, aby odwrócić uwagę opinii publicznej od słabych wyników.

Niezawisłe sądownictwo zapewnia każdemu, w tym mniejszościom, dostęp do pewnych praw, których nigdy nie można im odebrać. W Sprawozdaniu na temat praworządności 2023 nasza belgijska organizacja partnerska stwierdziła, że sądy krajowe w Belgii potępiły belgijski rząd za naruszenie swoich zobowiązań wobec osób ubiegających się o azyl poprzez niezapewnienie im schronienia.

Sądownictwo odgrywa również ważną rolę w utrzymaniu rządów prawa, zapewniając, że rząd, podobnie jak reszta z nas, przestrzega prawa. W ten sposób gwarantuje, że wszelkie działania podejmowane przez państwo muszą mieć podstawę prawną. Zapobiega to nadużywaniu urzędu przez żądnych władzy polityków i pomaga zachować spójność między kolejnymi rządami.

Jakie są obowiązki wymiaru sprawiedliwości?

Jednym z najważniejszych obowiązków wymiaru sprawiedliwości jest ochrona naszych praw, gdy rządy i potężne korporacje próbują nam je odebrać. Kiedy państwo działa w sposób, który nie szanuje naszej godności, możemy powoływać się na nasze prawa, aby domagać się lepszego traktowania i zapewnić, że rząd użyje swojej władzy, aby poprawić naszą sytuację. W ten sposób sądy ożywiają prawa chronione w konstytucjach i traktatach międzynarodowych.

Jest to szczególnie ważne w czasach kryzysu, kiedy państwo może użyć nadzwyczajnych uprawnień do osłabienia naszych praw człowieka, ponieważ zwiększa to ryzyko nadużycia tych uprawnień.

Jako aktor niepolityczny, wymiar sprawiedliwości powinien opierać swoje decyzje na prawie, a nie na tym, co mają do powiedzenia na jego temat politycy. W zeszłorocznym raporcie na temat praworządności nasz polski członek nakreślił rolę, jaką odegrało sądownictwo w zapobieganiu nieuzasadnionemu ograniczaniu przez rząd podstawowych praw i wolności człowieka w czasie pandemii Covid-19. Na przykład w maju 2021 r. Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie stanął w obronie wolności zgromadzeń, uchylając sankcję administracyjną nałożoną na kobietę, która demonstrowała przeciwko zakazowi aborcji w Polsce.

Niezawisłe sądownictwo ma również kluczowe znaczenie dla zapewnienia wolnych i uczciwych wyborów, a także płynnego przekazania władzy. W przypadku zakwestionowania wyników wyborów lub złożenia skargi co do rzetelności procedury głosowania, o jego wyniku decydują sądy. W Niemczech Trybunał Konstytucyjny w Berlinie stwierdził nieważność wyborów w 2021 r., m.in. z powodu zbyt długiego czasu oczekiwania, braku kart do głosowania oraz kart, w których wymieniono niewłaściwych kandydatów. W efekcie wybory powtórzono w 2023 r.

Co oznacza niezależność sądownictwa?

Niezawisłość sądownictwa odnosi się do rozdziału władzy sądowniczej od innych władz państwowych, jak również niezależności sądów od interesów prywatnych lub politycznych.

Ta niezależność ma kluczowe znaczenie dla roli sądownictwa jako strażnika naszych praw podstawowych. Wiemy, że możemy polegać na wymiarze sprawiedliwości w kwestii ochrony naszych podstawowych praw, jeśli opiera on swoje decyzje wyłącznie na prawie i nie pozwala na wpływ potężnych aktorów społecznych, takich jak politycy czy korporacje.

Uważamy sądy za wolne, jeśli sędziowie są wybierani niezależnie, nie zawdzięczają swojej pracy partii politycznej i wiedzą, że mogą rozstrzygać sprawy zgodnie z prawem bez obawy o karę.

Niestety, pomimo tego, że niezawisłość sądownictwa jest kamieniem węgielnym unijnych wartości, biorąc pod uwagę poważne obawy wyrażone przez naszego polskiego członka, podkreślone w najnowszym raporcie Liberties na temat praworządności, nie można już stwierdzić, że polski system sądowniczy jest wolny. Od 2021 r. do dziś powszechną formą represji wobec polskich sędziów jest zawieszanie ich w czynnościach lub przenoszenie do innych wydziałów sądowych, a odwoływanie niektórych sędziów ma charakter wyraźnie polityczny. Treść orzeczeń sądowych jest wymieniana jako możliwa przyczyna zawieszenia.

Chociaż Polska może być wyjątkiem pod względem stopnia ingerencji politycznej, zagrożenia dla niezawisłości sądownictwa są powodem do niepokoju w wielu krajach europejskich. W Hiszpanii proces wyboru sędziów jest upolityczniony, podczas gdy w Niemczech w wielu przypadkach sędziowie są wybierani na najwyższe stanowiska tylko wtedy, gdy są powiązani z dużymi partiami politycznymi. Na Węgrzech starszy sędzia Sądu Miejskiego w Budapeszcie poinformował, że on i jego koledzy z ławy przysięgłych „od kilku lat byli świadkami prób wywierania wpływu zewnętrznego i wewnętrznego”, w tym dyskusji na temat odwołania sędziego śledczego w sprawie z udziałem posła Fideszu (prawicowa populistyczna partia rządząca), który został oskarżony o przyjmowanie łapówek.

Dlaczego wolne sądy są potrzebne?

Wolne sądy zapewniają, że wszyscy grają według tych samych zasad, niezależnie od władzy i pieniędzy, którymi dysponują. Działa to jako ograniczenie dla potężnych podmiotów i pomaga wyrównać ogromną nierównowagę sił między wszechpotężnym państwem a indywidualnymi obywatelami.

Kiedy politycy mają nieograniczoną władzę, nie ma nikogo, kto mógłby powstrzymać ich przed nadużywaniem urzędu publicznego lub pociągnąć ich do odpowiedzialności, jeśli naruszają nasze podstawowe prawa. Jest to okazja dla przywódców politycznych do podejmowania działań sprzecznych z interesami ludzi, takich jak niewłaściwe wykorzystywanie funduszy publicznych zamiast udzielenie wsparcia dla lokalnych usług, takich jak szkoły i szpitale.

Procedury, takie jak kontrola sądowa dają obywatelom możliwość reagowania na decyzje, które ich zdaniem są niesprawiedliwe lub niezgodne z prawem, oraz zwiększają nadzór polityków i organów publicznych. Świadomość istnienia takiego mechanizmu powstrzymuje urzędników przed nadużywaniem władzy i gwarantuje, że poniosą konsekwencje.

Kiedy jednak rządy wywierają presję na sędziów, nie tylko łamane są ważne mechanizmy kontrolne, ale cierpi na tym także publiczne postrzeganie sądów. Kiedy obywatele wiedzą, że politycy ingerują w system sądownictwa, tracą wiarę w to, że jeśli zaskarżą państwo, zostaną wysłuchani i otrzymają sprawiedliwy wyrok. To z kolei osłabia ich zdolność do kształtowania społeczeństwa i wpływania na to, jak są rządzeni.

Na przykład, Francja była krytykowana za brak niezależności swoich prokuratorów, którzy są powoływani przez Ministerstwo Sprawiedliwości, a nie organy wymiaru sprawiedliwości. Problematyczność tego układu jest szczególnie widoczna w przypadku oskarżonego o konflikt interesów francuskiego ministra sprawiedliwości Erica Dupond-Morettiego, który zaproponował nazwisko prokuratora w swojej własnej sprawie. Sprawa Dupond-Moretti wywołała wiele pytań dotyczących niezależności wymiaru sprawiedliwości i nadszarpnęła ogólny poziom zaufania opinii publicznej do francuskich sądów.

Niezawisłość sądów jest niezbędna dla zdrowej demokracji, ponieważ zapewnia każdemu równy dostęp do ochrony prawnej, niezależnie od pochodzenia czy statusu społecznego. Właśnie dlatego ochrona wolności sądów ma tak duże znaczenie dla Liberties i jest jedną z kluczowych kwestii, które dokumentujemy w naszym rocznym raporcie na temat praworządności.