Kim jest sygnalista?

Sygnaliści to osoby, które ujawniają informacje o działaniach, które uważają za nielegalne lub rażąco nieetyczne. Często pracują w prywatnych firmach lub agencjach rządowych i zgłaszają zachowania w swoim miejscu pracy, chociaż nie jest to normą. Zgodnie z definicją Unii Europejskiej sygnaliści nie muszą pracować dla organizacji, którą zgłaszają – mogą jedynie być „w kontakcie z taką organizacją”, aby kwalifikować się do ochrony prawnej na mocy dyrektywy UE z 2019 r. dotyczącej ochrony sygnalistów.

Co można uznać za whistleblowing?

Najczęściej sygnalista zwraca uwagę na oszustwa, korupcję, niewłaściwe wykorzystanie danych osobowych lub publicznych, niewłaściwe zarządzanie funduszami lub inne działania lub polityki, które stanowią zagrożenie dla interesu publicznego lub bezpieczeństwa narodowego. Sygnalista nie musi być świadomy konkretnych przepisów, które jego zdaniem są łamane, a UE zwraca uwagę, że naruszenia mogą być „klasyfikowane zgodnie z prawem krajowym jako naruszenia administracyjne, karne lub inne”. Wymienia również rodzaje zgłoszeń, które zgodnie z unijną dyrektywą są uznawane za whistleblowing:

- Zamówienia publiczne

- Usługi finansowe, przeciwdziałanie praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu

- Bezpieczeństwo produktu

- Bezpieczeństwo transportu

- Ochrona środowiska

- Bezpieczeństwo nuklearne

- Zdrowie publiczne

- Bezpieczeństwo żywności i pasz, zdrowie i dobrostan zwierząt

- Ochrona konsumenta

- Ochrona prywatności i danych osobowych oraz bezpieczeństwo sieci i systemów informatycznych

Z listy jasno wynika, że zgłoszenie musi dotyczyć czegoś, co w jakiś sposób zagraża lub szkodzi dobru publicznemu. Skargi osobiste, nieporozumienia lub podobne problemy w miejscu pracy nie mają wpływu na społeczeństwo, bezpieczeństwo narodowe lub inne obszary, w których w grę wchodzi ochrona sygnalizującego nieprawidłowości. Tak więc zgłoszenie dotyczące tego, że ktoś jest nękany w pracy, choć jest poważne, nie wchodzi w zakres „whistleblowingu” zdefiniowanego przez prawo.

Czy sygnalistów chroni prawo?

W większości przypadków tak. Jednak ochrona prawna sygnalistów różni się znacznie w poszczególnych krajach, nawet w UE. Chociaż UE uchwaliła przepisy chroniące sygnalistów, mają one formę dyrektywy, a nie rozporządzenia. Oznacza to, że zapewnia pełną ochronę prawną w zakresie prawa UE, a państwa członkowskie muszą dostosować swoje przepisy krajowe do celów dyrektywy (w ciągu dwóch lat od jej przyjęcia). Jednak w przeciwieństwie do rozporządzenia, państwa członkowskie nie muszą kopiować dyrektyw w całości do prawa krajowego.

Niestety wiele krajów UE zwleka z zapewnieniem ochrony sygnalistom. Raport Transparency International z 2021 r. wykazał, że przed terminem transpozycji unijnej ochrony sygnalistów – w grudniu 2021 r., dwa lata po jej przyjęciu przez UE – wiele krajów poczyniło „minimalne lub żadne postępy” w zakresie aktualizacji swoich przepisów krajowych, podczas gdy tylko cztery kraje w pełni dostosowały swoje przepisy krajowe do dyrektywy.

Widoczny wśród państw członkowskich marazm tylko podkreśla potrzebę silnego ustawodawstwa dotyczącego sygnalistów na szczeblu UE. Liberties od dawna opowiadało się za silnym prawodawstwem UE chroniącym sygnalistów, jeszcze zanim dyrektywa została przyjęta, a sama Komisja uważnie odnotowała poczynania państw członkowskich w tym zakresie w swoim Raporcie na temat praworządności z 2021 r. Liberties nadal ma nadzieję, że Komisja zwiększy presję na państwa członkowskie, które wciąż odkładają wprowadzenie ustawodawstwa dotyczącego sygnalistów.

Słynne przypadki zgłaszania nieprawidłowości, o których warto wiedzieć

Prawdopodobnie najbardziej znanym współczesnym sygnalistą jest Edward Snowden. Pracując dla Agencji Bezpieczeństwa Narodowego Stanów Zjednoczonych, Snowden ujawnił tajne dokumenty, które pokazały szeroko zakrojone programy nadzoru prowadzone przez NSA i inne agencje wywiadowcze we współpracy z rządami europejskimi. Wycieki wywołały globalną dyskusję na temat nadzoru rządowego i prawa do prywatności. Snowden opuścił Stany Zjednoczone przed wyciekiem dokumentów i, w związku z ciążącymi na nim zarzutami w kraju, ostatecznie osiadł w Rosji.

W UE działania informatora Antoine'a Deltoura doprowadziły do skandalu LuxLeaks w 2014 roku. Deltour, wówczas pracownik PriceWaterhouseCoopers w Luksemburgu, ujawnił praktyki podatkowe ponad trzystu międzynarodowych przedsiębiorstw z siedzibą w Luksemburgu. Z dokumentów wynikało, że firmy minimalizowały podatki, łamiąc przepisy podatkowe krajów UE. Deltour został ostatecznie skazany za kradzież i inne przestępstwa związane z przeciekami, chociaż jego wyrok został unieważniony w postępowaniu odwoławczym.

Chelsea Manning to kolejna sygnalistka, której działania zwróciły uwagę całego świata. W 2010 roku, będąc żołnierką armii Stanów Zjednoczonych, ujawniła WikiLeaks około 750 tys. tajnych lub wrażliwych dokumentów, w tym depesze dyplomatyczne i dowody łamania praw człowieka w Iraku i innych miejscach. Manning została skazana na 35 lat więzienia za kradzież własności rządowej i pogwałcenie ustawy o szpiegostwie, chociaż jej wyrok został później złagodzony przez prezydenta Baracka Obamę.

Chcesz zgłosić oszustwo, nadużycie lub korupcję? Co i jak zrobić?

Jednym z głównych powodów zapewnienia sygnalistom ochrony prawnej jest zachęcanie innych do zgłaszania i ujawniania nielegalnych lub niebezpiecznych działań. Jednak nawet wtedy, gdy ktoś korzysta z takiej ochrony, proces zgłaszania może nie być tak jasny. Niektóre rządy i firmy oferują wytyczne dotyczące informowania o nieprawidłowościach, ale większość tego nie robi. I chociaż wszystkie przypadki są wyjątkowe, oto ogólny przewodnik dotyczący “whistleblowingu”.

Gdzie się udać, jeśli masz wątpliwości?

Dobrym pierwszym krokiem jest pełne zapoznanie się z polityką Twojej organizacji w zakresie zgłaszania nieprawidłowości. Może posiadać wewnętrzny mechanizm zgłaszania, możliwie anonimowy, pozwalający na naprawienie wykroczenia bez konieczności sprowadzania podmiotów zewnętrznych. Edward Snowden twierdzi, że najpierw próbował skonsultować swoje obawy z rządem USA, a do prasy zgłosił się dopiero po zignorowaniu go przez przełożonych.

Jeśli uznasz, że rozwiązanie wewnętrzne jest niemożliwe, będziesz musiał pokazać swoje informacje stronie trzeciej. Jeśli pracujesz dla prywatnej firmy, możesz wnieść sprawę do organów ścigania, a niektóre rządy utworzyły nawet specjalne biura do zgłaszania przypadków korupcji i nielegalnych działań. Często można to zrobić anonimowo. Inną opcją jest pójście do prasy lub organizacji pozarządowej. Dziennikarze mogą przekazać tę historię opinii publicznej, zachowując anonimowość swojego źródła (Twoją).

Co zrobić przed zgłoszeniem problemu?

Twoim pierwszym krokiem powinno być zebranie dowodów. Nie wystarczy stwierdzić, że zrobiono coś złego; sygnaliści często gromadzą notatki wewnętrzne, e-maile, zeznania podatkowe i inne dokumenty jako dowód skargi, którą zamierzają złożyć.

Biorąc pod uwagę, że wielu demaskatorom grozi dochodzenie, a nawet postawienie w stan oskarżenia, dobrze jest również zasięgnąć porady prawnej przed ujawnieniem nieprawidłowości. Nawet w krajach, w których istnieje solidna ochrona praw podstawowych, jeśli brak przepisów dotyczących ochrony sygnalistów, osoby zgłaszające wykroczenia często są narażone na ryzyko prawne.

Jak możesz zgłosić swoje obawy?

W wielu krajach utworzono biura, które uznają kilka dróg zgłaszania skarg, w tym tradycyjną pocztą, e-mailem, faksem, telefonicznie, a nawet osobiście. Twoja firma może mieć podobne biuro, które umożliwia pracownikom zgłaszanie nadużyć.

Sygnaliści często składają skargi do dziennikarzy. Może to pomóc im zachować anonimowość, ponieważ dobrzy dziennikarze w razie potrzeby zachowają anonimowość swoich źródeł. Może również pomóc w zwróceniu uwagi opinii publicznej na sprawę i zmusić władze do działania, jeśli wykroczenie jest oczywiste. Wreszcie, jeśli uważasz, że masz dowody przestępstwa, inną opcją jest zgłoszenie tego organom ścigania.

Czy możesz zgłosić skargę anonimowo lub poufnie?

W większości przypadków sygnaliści mogą zgłaszać skargi anonimowo. To ważne, aby zapewnić im ochronę i pokazać innym potencjalnym sygnalistom, że to informacje, a nie informator, interesują władze. Niestety, w niektórych przypadkach, tożsamość osoby zgłaszającej przypadki naruszenia może zostać ujawniona przez inne strony – na przykład niezadowolonego byłego współpracownika – ale generalnie powinieneś być w stanie złożyć skargę anonimowo.

Co się stanie po zgłoszeniu problemu?

Wiele z najsłynniejszych spraw dotyczących informowania o nieprawidłowościach zakończyło się postawieniem sygnalisty w stan oskarżenia. Czasami ich doniesienia zmusiły ich do ucieczki do innego kraju lub wycofania się z życia publicznego. Nie ma pewności, że nawet pomimo ochrony prawnej sygnalista nie spotka się z karą, taką jak degradacja czy nawet rozwiązanie stosunku pracy.

Należy mieć nadzieję, że wszystkie kraje UE wkrótce przyjmą silne zabezpieczenia sygnalistów i będą je egzekwować, co sprawi, że takie obawy odejdą w niepamięć. W końcu działania sygnalistów tylko pomagają społeczeństwom stać się bezpieczniejszym i silniejszym, a ludziom bardziej ufać swoim rządom i sobie nawzajem.

Powiązane materiały:

5 powodów, dla których wolność słowa jest tak ważna dla demokracji

SLAPP w Europie: Jak UE może chronić organizacje strażnicze przed niesłusznymi pozwami sądowymi

Journalists Questioned Over Report; Concerns Remain Over Draft Law On Whistleblowers’ Protection