Nieporozumienia to dość powszechny problem. Wyobraź sobie, że wysyłasz SMS-a do przyjaciółki, aby zaplanować kolację, a ona sugeruje spotkanie „w najbliższą sobotę”. Jeśli odczytalibyśmy jej przesłanie dosłownie, uznalibyśmy, że chodzi o następną sobotę w kalendarzu. Jednak w mowie potocznej „następna sobota” odnosi się do soboty w następnym tygodniu.
Chociaż znaczenie zdania może nam się wydawać proste, język jest zawsze otwarty na interpretację, co może prowadzić do różnych wniosków. Podobnie sposób, w jaki interpretujemy teksty, zmienia się w czasie w zależności od zmieniających się norm społecznych i etycznych.
Jak te rozważania odnoszą się do prawa pisanego?
Aby ludzie mogli ze sobą współpracować w skali całej społeczności, potrzebujemy zasad dotyczących tego, jak powinniśmy się zachowywać względem siebie. Kiedy wszyscy są zgodni, łatwiej jest załatwić pewne sprawy. Jednak aby to było skuteczne, wszyscy powinniśmy mieć wspólne zdanie na temat tego, co mówi prawo.
Łatwiej jest zrozumieć znaczenie prawa, gdy jest napisane przez współczesnych autorów - ale wiele praw, które nadal obowiązują, opracowano dawno temu. Spójrzmy na przykład na prawo konstytucyjne, które zawiera podstawowe zasady rządzenia narodem. Konstytucje większości krajów zostały spisane podczas tworzenia państwa i mają wiele dziesięcioleci (jeśli nie stuleci). W jaki sposób teksty prawnicze napisane w czasach, których nie znamy, pozostają aktualne we współczesnym społeczeństwie?
W tym przypadku wykładnia sądowa odgrywa ważną rolę.
Czym jest wykładnia sądowa?
Wykładnia sądowa to sposób, w jaki sędzia rozumie znaczenie prawa. Kiedy obie strony przedstawią swoje sprawy sądowi, sędzia będzie polegał na interpretacji prawa, aby zdecydować, która strona powinna wygrać.
Interpretacja sądowa odegrała ogromną rolę w ewolucji prawa dotyczącego praw człowieka. Standardy praw człowieka, traktaty i konstytucje z założenia nie są zbyt szczegółowe, co pozostawia duże pole do interpretacji i elastyczności. Daje to sędziom możliwość interpretacji prawa w celu dostosowania do zmian zachodzących w społeczeństwie i norm społecznych. Ze względu na tę elastyczność wykładnia sądowa odegrała ogromną rolę w rozszerzaniu prawa dotyczącego praw człowieka.
Jako osoby bezstronne, sędziowie nie powinni opierać się na swoich osobistych lub politycznych przekonaniach przy podejmowaniu decyzji. Ich zadaniem jest obiektywne stosowanie prawa w oparciu o rozpatrywaną sprawę. Decydując, czy dane prawo ma zastosowanie w danej sprawie lub jak powinno być stosowane, sędziowie polegają na metodzie wykładni sądowej.
Sposób, w jaki sędzia interpretuje prawo, może mieć głęboki wpływ na społeczeństwo.
Sądy najwyższe mogą uchylić poprzednie decyzje lub ustawy przyjęte przez ustawodawcę w procesie zwanym „rewizją sądową”, jeśli prawo jest sprzeczne z prawami wyższego rzędu, takimi jak konstytucja lub prawo międzynarodowe.
Znaczenie tych decyzji dla jednostek stało się bardzo jasne w Stanach Zjednoczonych, kiedy Sąd Najwyższy, składający się w większości z mianowanych przez Republikanów, konserwatywnych sędziów, uchylił przełomowy wyrok w sprawie Roe przeciwko Wade, który po raz pierwszy ustanowił konstytucyjne prawo do aborcji. W decyzji w sprawie Roe przeciwko Wade sąd uznał, że konstytucyjne „prawo do prywatności” daje kobietom prawo do samodzielnego decydowania o aborcji i że rolą rządu nie jest ingerowanie w takie osobiste decyzje. Oznaczało to, że wszystkie posiadaczki macic w USA miały prawo do aborcji, co uniemożliwiało poszczególnym stanom wprowadzanie przepisów zakazujących aborcji. Jednak po uchyleniu tej decyzji przez sąd nic nie stało na przeszkodzie, aby stany wprowadziły ustawodawstwo ograniczające aborcję. W wyniku tego orzeczenia jedna na trzy kobiety w Stanach Zjednoczonych utraciła dostęp do dobrowolnej aborcji w wyniku interpretacji prawa dokonanej przez sąd.
Wykładnia sądowa sądów europejskich
Wracając do Europy, w jaki sposób wykładnia sądowa jest stosowana w sądach Unii Europejskiej?
Traktaty UE (w przeciwieństwie do Karty UE) nie zawierają żadnych wskazówek co do tego, jaką metodę interpretacji należy zastosować ani w jakiej kolejności. Swobodny wybór Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości (ETS) opiera się na klasycznych metodach wykładni, które są również uznawane przez sądy krajowe: wykładni dosłownej, wykładni kontekstualnej i wykładni teleologicznej (wyjaśnione bardziej szczegółowo poniżej).
Standardy praw człowieka zawarte w traktatach europejskich nie są zazwyczaj zbyt szczegółowe, co pozwoliło Europejskiemu Trybunałowi Praw Człowieka (ETPC) działać jako motor rozwoju praw człowieka. Istnieje wiele przełomowych decyzji wydanych przez ETPCz, które zmieniły krajobraz praw człowieka w Europie, aby lepiej odzwierciedlały realia i postawy obywateli UE.
Jak wykładnia sądowa rozszerzyła prawa człowieka w Europie?
Prawo ochrony środowiska
W sprawach Lopez Ostra przeciwko Hiszpanii (1994) oraz Guerra i inni przeciwko Włochom (1998) ETPC rozszerzył art. 8 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka (Prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego, mieszkania i korespondencji) o prawo ochrony środowiska. Było to odpowiedzią na brak ochrony prawa skarżącego na szczeblu krajowym oraz zwiększone skupienie się na ochronie środowiska na arenie międzynarodowej po katastrofie w Czarnobylu.
Prawa LGBTQIA+
Sędziowie ETPC przy interpretacji prawa europejskiego mogą również uwzględniać trendy międzynarodowe, co doprowadziło do rozszerzenia praw społeczności LGBTQIA+. W późnych latach 90. i na początku 2000 r. osoby transseksualne w Europie cieszyły się niewielkim uznaniem prawnym i nie posiadały zbyt wielu praw, a europejskie porozumienie w tej kwestii było niewielkie. W sprawie Christine Goodwin przeciwko Zjednoczonemu Królestwu (2002) sąd uznał międzynarodowy trend zwiększonej akceptacji społecznej osób transseksualnych i prawnego uznania ich nowej tożsamości płciowej po operacji. Trybunał orzekł, że Wielka Brytania naruszyła prawa pani Goodwin wynikające z art. 8, ponieważ w dokumentach rządowych nadal widniała jako mężczyzna i odmówiono jej przywilejów, do których była uprawniona jako kobieta.
W 2010 r. art. 14 Konwencji zakazujący dyskryminacji został rozszerzony w sprawie Kozak przeciwko Polsce (2010 r.), ponieważ uznano, że pary LGBT+ powinny mieć równe prawa. W swoim wyroku sąd uznał płynny charakter Konwencji: „Trybunał musi również przypomnieć, że Konwencja jest żywym instrumentem, który, jak słusznie podkreśliła Komisja, musi być interpretowany w świetle obecnych warunków”.
Prawo dostępu do sądów
W ramach sprawy Airey przeciwko Irlandii (1979) ustanowiono prawo do bezpłatnej pomocy prawnej. Sprawa dotyczyła kobiety, która nie była w stanie uzyskać sądowego nakazu separacji od znęcającego się nad nią męża, ponieważ nie miała środków na opłacenie prawnika. ETPC uznał, że aby obywatele mogli skutecznie korzystać z prawa dostępu do sądu, potrzebują bezpłatnej pomocy prawnej.
Równość płci
Orzeczenie ETS w sprawie Defrene przeciwko Sabena (1976) było ogromnym krokiem naprzód w kierunku równouprawnienia płci ze względu na przełomowy wyrok, który ustalił, że kobiety mają prawo do równego traktowania w miejscu pracy. Sprawa dotyczyła kobiety, która pracowała jako stewardesa i otrzymywała niższe wynagrodzenie niż jej kolega, który wykonywał tę samą pracę. Decyzja ta stanowiła rozszerzenie art. 119 Traktatu o Wspólnocie Europejskiej (równa płaca za taką samą pracę), więc była możliwa do wyegzekwowania między podmiotami prywatnymi, a nie tylko między jednostkami a rządem.
Prawa mniejszości
Wykładnia sądowa została również wykorzystana do rozszerzenia praw mniejszości. W Ostrawie w Czechach dzieci romskie umieszczano w specjalnych szkołach, w których większość stanowili Romowie. Dzieci realizowały bardziej podstawowy program nauczania i były odseparowane od szerszej społeczności. Aby łatwiej udowodnić, że dzieci romskie doświadczały dyskryminacji pośredniej, w sprawie D. H. i inni przeciwko Republice Czeskiej ETPC poluzował zasady dowodowe. Doprowadziło to do orzeczenia Trybunału, zgodnie z którym szkoły specjalne dyskryminowały dzieci romskie w zakresie prawa do nauki.
EKPC rozszerzyła również art. 4 Konwencji, który zakazuje pracy przymusowej i niewolnictwa, o niewolnictwo domowe. Wynikało to z wyroku Trybunału w sprawie Siliadin przeciwko Francji (2005), zgodnie z którym współcześni niewolnicy to również migrujący pracownicy domowi, zwykle kobiety, które wyjeżdżają za granicę do pracy w prywatnych gospodarstwach domowych w Europie.
Metody interpretacji sądowej: Europejski Trybunał Sprawiedliwości
1. Tekstualizm (interpretacja dosłowna)
Tekstualizm, znany również jako interpretacja dosłowna, utrzymuje, że znaczenie tekstu jest zawarte w jego słowach. Jeśli po przeczytaniu zdania jest jasne, co rozsądna osoba zrozumiałaby, że jest jej przekazywane, powinniśmy zaakceptować to „proste znaczenie” bez potrzeby polegania na bardziej zawiłych metodach interpretacji. W ramach tej metody podkreśla się rolę sędziego jako egzekutora prawa pisanego i minimalizuje jego rolę w interpretacji lub tworzeniu prawa.
Jak wspomniano powyżej, znaczenie i wynik konkretnego prawa powinny być jasne, w przeciwnym razie prowadzi to do nieporozumień co do sposobu jego wdrażania. To właśnie oznacza zasada pewności prawa, która ma zastosowanie do prawa krajowego i międzynarodowego. Tekstualizm podporządkowuje się zasadzie pewności prawa; kiedy interpretujemy prawo zgodnie z jego prostym znaczeniem, zwiększa to przewidywalność wyroków Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości.
Wadą wykładni literalnej jest jednak to, że w niektórych sytuacjach może ona doprowadzić do wyniku, który nie był zamierzony przez prawo, ponieważ jest nieuzasadniony lub niesprawiedliwy.
2. Interpretacja kontekstowa
Interpretacja kontekstowa wymaga od nas spojrzenia poza słowa tekstu i zbadania kontekstu, w którym prawo istnieje. Ta interpretacja ma dwie możliwe perspektywy:
A. Interpretacja systemowa
ETS może uznać dany przepis prawa UE za trybik w systemie i zapytać, która interpretacja ma największy sens w oparciu o to, jak to prawo powinno funkcjonować jako część nadrzędnego systemu. Ten sposób interpretacji zakłada, że prawodawca jest racjonalny i kładzie nacisk na skutek, jaki będzie miało prawo, gdy zostanie wprowadzone w życie. Ma to na celu zapewnienie większej spójności prawa UE i uniknięcie interpretacji sprzecznej z szerszym systemem.
B. Travaux Préparatoires (prace przygotowawcze)
Ewentualnie ETS może rozważyć intencje prawodawców (Komisji, Parlamentu i Rady), analizując to, co powiedzieli podczas negocjacji. Można to znaleźć w dokumentach przygotowawczych sporządzonych na różnych etapach procesu legislacyjnego i budżetowego. Należy zauważyć, że wykładnia prawa UE może opierać się wyłącznie na dokumentach, które są publicznie dostępne.
Ten rodzaj interpretacji tradycyjnie spotykał się z podejrzliwością, a jego stosowanie przez ETS było historycznie ograniczone z kilku powodów, w tym niezadowolenia z poziomu precyzji i jasności samych dokumentów oraz faktu, że nie wszystkie dokumenty przygotowawcze były publicznie dostępne. Stopniowo zaczyna się to jednak zmieniać. Ponieważ obywatele mają dostęp do większej liczby dokumentów, oczekuje się, że w nadchodzących latach coraz większe znaczenie będzie miało korzystanie z dokumentów przygotowawczych.
3. Interpretacja teleologiczna
Wykładnia teleologiczna była bardzo ważna dla prawa UE. Przygląda się celowi prawa, biorąc pod uwagę cel, wartości, prawne cele społeczne i gospodarcze, które ma osiągnąć. Jest uważana za metodę interpretacji, na której najbardziej polegał ETS, który oparł się na niej, aby ustalić, że prawo UE musi być zgodne ze standardami praw człowieka. W związku z tym wszelkie niezgodne przepisy UE zostałyby unieważnione przez ETS. Chociaż nie miało to już znaczenia po wejściu w życie Karty praw podstawowych Unii Europejskiej, był to ważny krok naprzód w zapewnianiu poszanowania praw człowieka przysługujących obywatelom UE.
Zazwyczaj traktaty UE (prawo pierwotne) są redagowane przy użyciu ogólnych terminów i obejmują ogólne pojęcia, podczas gdy unijne prawo wtórne (rozporządzenia, dyrektywy, decyzje, zalecenia) jest bardzo szczegółowe i precyzyjne. ETS harmonizuje ogólność prawa pierwotnego UE z techniczną stroną prawa wtórnego UE, biorąc pod uwagę cele traktatów UE. Ze względu na skupienie się na skutkach i celu prawa, wykładnia teleologiczna i wykładnia systemowa są często ze sobą powiązane.
Piękno tej metody polega na tym, że pozwala sędziemu wziąć pod uwagę postęp technologiczny i społeczny, dzięki czemu starsze prawa są interpretowane w prawie wraz ze zmieniającymi się normami społecznymi. Na przykład znaczenie małżeństwa i rodziny można rozszerzyć na rodziny LGBTQIA +, podczas gdy pierwotnie odnosiło się to tylko do związku mężczyzny i kobiety.
Prawo do prywatności korespondencji pierwotnie odnosiło się tylko do listów, jednak zgodnie z postępem technologicznym zaczęło obejmować także telefon, a później e-mail. Podobnie, ponieważ większość naszych danych osobowych jest udostępniana cyfrowo, prawo do prywatności zostało rozszerzone na to, co obecnie nazywamy ochroną danych.
Jak interpretacja sądowa wpływa na stosowanie prawa?
Teoretycznie sądownictwo powinno składać się z bezstronnych sędziów, którzy wznoszą się ponad politykę rządu sprawującego władzę i utrzymują kontrolę i równowagę między różnymi gałęziami państwa. Gwarantuje to, że autokratyczne rządy nie będą mogły nadużywać swojej władzy dla własnych korzyści, takich jak wzbogacanie siebie i swoich przyjaciół za pieniądze podatników.
Sędzia nie powinien podejmować decyzji w oparciu o własne przekonania polityczne, a obecny rząd nie powinien wywierać wpływu politycznego. Skorumpowany rząd może łatwo wykorzystać prawo, aby unieruchomić swoich krytyków, fabrykując fałszywe oskarżenia lub wprowadzając wrogie ustawodawstwo. Rozdział władzy między sądownictwem a rządem ma na celu ochronę obywateli przed tego typu nadużyciami ze strony rządu poprzez zapewnienie im ochrony prawnej w przypadku niesprawiedliwego traktowania. Wolne sądy wzmacniają demokrację, ponieważ zapewniają, że przywódcy polityczni działają zgodnie z prawem i wykonują pracę, do której zostali wybrani – wykorzystują zasoby państwowe do zaspokajania potrzeb ludzi, a nie dla własnych korzyści.
Chociaż sędziowie powinni być bezstronni przy wydawaniu wyroków, nie oznacza to, że wynik zawsze będzie taki sam. Poszczególni sędziowie mogą różnie interpretować prawo w zależności od stosowanej przez nich metody interpretacji lub sposobu, w jaki interpretują określoną terminologię prawniczą.
Niezawisłość sędziowska jako kamień węgielny rządów prawa: Węgry + Polska
Jako organizacja praw człowieka, erozja niezawisłości sądownictwa na Węgrzech i w Polsce – kamień węgielny rządów prawa – była głównym zmartwieniem Liberties. W naszym rocznym raporcie na temat praworządności nasze organizacje członkowskie, odpowiednio na Węgrzech i w Polsce, zgłosiły rażący wpływ polityczny na sądownictwo.
Te kontrowersyjne reformy sądownictwa, takie jak zwiększenie uprawnień Prezesa Krajowego Urzędu Sądownictwa (stanowisko powoływane przez parlament), jak widać na Węgrzech, czy przyznanie polskiemu ministrowi sprawiedliwości uprawnień do powoływania – a następnie zwalniania – sędziów do sądów wyższej instancji, podważają sądową funkcję kontroli i równowagi.
Dlatego międzynarodowe standardy, takie jak te promowane przez Radę Europy, wymagają od krajów wprowadzenia sposobu powoływania sędziów, który minimalizuje partyjność – na przykład poprzez nominację sędziów przez innych, a nie przez polityków lub wymaganie wielopartyjnego poparcia dla sędziów.
Przechwycone sądy wykorzystujące wykładnię sądową: mniejszości zagrożone
Wysiłki Prawa i Sprawiedliwości czy węgierskiego Fideszu nie poszły na marne – rządzący zrozumieli, że wywieranie presji na sądownictwo utoruje im drogę do wprowadzenia przepisów skierowanych do grup marginalizowanych, które inaczej zostałyby uznane za niekonstytucyjne. Teksty prawne z natury mają w sobie pewien stopień elastyczności, dzięki czemu mogą dostosowywać się do zmieniających się norm społecznych. Jednak tę elastyczność można wykorzystać, jeśli przechwycony sąd z przyjemnością przypieczętuje każdą ustawę wprowadzoną przez rząd.
Zdaniem komentatorów politycznych, od kiedy sądownictwo w Polsce znajduje się pod kontrolą rządu, nie ma już gwarancji sprawiedliwego procesu wolnego od wpływów politycznych. Odkąd rząd Orbána jest u władzy, weszło w życie całe mnóstwo wrogich ustaw, takich jak ustawa nakładająca kary więzienia dla osób pomagających osobom ubiegającym się o azyl, która została podtrzymana przez węgierski trybunał konstytucyjny w 2019 r. Rząd Orbána wprowadził również przepisy anty-LGBT a także ustawodawstwo kryminalizujące udzielanie pomocy osobom bezdomnym.
Według byłego sędziego na Węgrzech reformy sądownictwa nie wpłyną na większość spraw, ale sprawy o charakterze politycznie drażliwym będą rozpatrywane w Sądzie Najwyższym przez „lojalny skład sędziowski, który będzie podejmował decyzje na korzyść rządu”. Były sędzia dodał, że najbardziej ucierpią na tym mniejszości, organizacje pozarządowe i media.
Właśnie dlatego Liberties i nasze organizacje członkowskie monitorują zachowanie rządów w naszym corocznym raporcie na temat praworządności. Dlatego też naciskaliśmy na UE, aby opracowała mechanizm praworządności, który został uruchomiony przeciwko Węgrom w kwietniu.
Inne materiały na ten temat:
Czym jest praworządność: definicja, historia, przykłady, znaczenie, raporty
Dlaczego powinniśmy cenić nasze wolności obywatelskie?