Pandemia koronawirusa wystawiła na próbę art. 111 włoskiej konstytucji, zgodnie z którym „jurysdykcja jest wykonywana w drodze rzetelnego procesu regulowanego przez prawo...”, a także art. 27 konstytucji, zgodnie z którym kary nie mogą naruszać ludzkiej godności, w tym podstawowego prawa do zdrowia. Jednak prawo do zdrowia, zarówno samych więźniów, jak i osób pracujących w zakładach karnych, jest obecnie zagrożone z uwagi na problem przeludnienia.

Włoski rząd ogranicza możliwości wymiaru sprawiedliwości

Aby powstrzymać rozprzestrzenianie się wirusa, zmieniono funkcjonowanie i organizację wymiaru sprawiedliwości. Ograniczono publiczny dostęp do rejestrów sądowych i udział w rozprawach. Takie ograniczenia muszą być jednak proporcjonalne i tymczasowe i powinny być dozwolone, tylko jeśli skutecznie przyczyniają się do zapobiegania rozprzestrzeniania się wirusa. Obowiązujące środki nie powinny mieć negatywnego wpływu na oskarżonego, w tym na prawo do rzetelnego procesu (realizowanego w ramach pełnego postępowania kontradyktoryjnego), właściwe funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości lub, bardziej ogólnie, na obywateli zmagających się z wymiarem sprawiedliwości.

Od czasu wybuchu pandemii włoski rząd kilkakrotnie interweniował w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości. Interwencje te należy podać do wiadomości publicznej, zwracając uwagę na zagrożenia leżące u podstaw dekretu nadzwyczajnego oraz coraz większą liczbą instrukcji, okólników ministerialnych i protokołów lokalnych. Z czasem środki te mogą doprowadzić do stopniowego ograniczenia dostępu do gwarancji konstytucyjnych przyznanych oskarżonym i skazanym, a także do ograniczenia dostępu do wymiaru sprawiedliwości dla reszty obywateli.

Dekret nr 18 z 17 marca 2020 r. wydano w celu uregulowania wymiaru sprawiedliwości w sytuacjach nadzwyczajnych. Art. 83 tego dekretu wprowadził nowe środki nadzwyczajne w celu zwalczania wirusa i ograniczenia jego skutków w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości w sprawach cywilnych, karnych, podatkowych i wojskowych. Niektóre zmiany wprowadzone na mocy dekretu są wątpliwe z konstytucyjnego punktu widzenia.

Postępowania karne zawieszone, ale postępowania w sprawie deportacji nadal się toczą

Art. 83 dekretu przewidywał, że od 9 marca do 15 kwietnia 2020 r. rozprawy w postępowaniach cywilnych i karnych toczące się we wszystkich urzędach sądowych będą automatycznie odraczane (z wyjątkiem bezwzględnie obowiązujących wyjątków). Ponadto, w tym samym okresie, zawieszono terminy wykonania wszelkich czynności prawnych (w tym odwołań) w postępowaniu cywilnym i karnym. Podobnie art. 84 dekretu przewiduje odroczenie rozpraw i zawieszenie terminów w sprawach administracyjnych.

Pojawia się pytanie, dlaczego wprowadzono pewne wyjątki od tych zmian, w tym np. w kwestii przesłuchań mających potwierdzić areszt administracyjny obywateli państw trzecich. Oznacza to, że takie przesłuchania nadal się odbywają, mimo że wydalenie takich osób jest w tym momencie niemożliwe, a ryzyko zakażenia w administracyjnych ośrodkach detencyjnych jest wysokie. Dalsze przepisy ograniczają jawność przesłuchań i udział stron sporu w przesłuchaniach, potencjalnie naruszając postanowienia art. 111 konstytucji i art. 6 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka.

W dekrecie ustalono również, że wszystkie przesłuchania publiczne w sprawach karnych i cywilnych powinny odbywać się przy zamkniętych drzwiach. Jest to reguła podyktowana zdrowym rozsądkiem i nie wpływa na konstytucyjne gwarancje obywatela, pod warunkiem, że nie będzie stosowana przez długi czas. Podobnie wydaje się uzasadnione, aby udział w przesłuchaniu osób zatrzymanych był zapewniony, w miarę możliwości, za pośrednictwem wideokonferencji lub połączenia zdalnego.

Oskarżeni i prawnicy muszą mieć możliwość wzajemnego kontaktu, a zmiany powinny mieć charakter tymczasowy

Izby Karne obawiają się, że praktyki regulacyjne, które nie przewidują obecności stron procesu w sądzie, zostaną wprowadzone na stałe i staną się normą. W momencie przyjęcia dekretu (lub po przyjęciu protokołów wykonawczych) należy wyjaśnić, że zdalne uczestnictwo w rozprawach, których nie można odroczyć, musi mieć charakter tymczasowy. Korzystając z tych środków, należy dokładnie ocenić, w poszczególnych przypadkach, czy urządzenia do wideokonferencji gwarantują pozwanemu możliwość skorzystania z prawa do rzetelnego procesu. Zasadnicze znaczenie ma zapewnienie oskarżonemu możliwości prowadzenia poufnej rozmowy ze swoim obrońcą, co nie zawsze będzie możliwe, jeśli pozwany i jego adwokat nie spotkają się osobiście.

Zmiany w przepisach dotyczących powiadomień sądowych, przewidziane w dekrecie, także zagrażają prawu oskarżonych do rzetelnego procesu sądowego. Dekret przewiduje stosowanie jednostronnych systemów telematycznych, które umożliwiają sądom wydawanie wszelkiego rodzaju zawiadomień „skierowanych” do prawników. Prawnicy nie mogą jednak korzystać z takiego systemu. Obserwatorium Izb Karnych potępiło już liczne przypadki uniemożliwiania prawnikom wydania zawiadomień sądowych za pośrednictwem systemów telematycznych, a także zwróciło uwagę na problemy związane z powiadomieniem o nakazie tymczasowego aresztowania.

Więźniowie powinni zostać zwolnieni ze względów zdrowotnych

Szczególną uwagę należy zwrócić na postanowienia dekretu, które zezwalają nadzorującemu organowi sądowemu na zawieszenie wydawania zezwoleń na zwolnienie z aresztu. Przepis ten jest niezgodny z zasadami konstytucji, w szczególności z art. 27 konstytucji, który chroni zdrowie więźniów, którym również należy umożliwić przeprowadzenie kwarantanny, czego z oczywistych względów nie można zagwarantować w więzieniach.

Wreszcie, zasady przewidujące nieuzasadnione zawieszenie terminu przedawnienia mają wątpliwe podstawy prawne, ponieważ nie ma wyraźnego związku między tymi przepisami a ochroną zdrowia, a zmiany w zdecydowany sposób wpływają one na status oskarżonych.

Ostatecznie, zwłaszcza w przypadku postępowania karnego, należy uznać, że niektóre z tych przepisów mają znaczący wpływ na prawo do rzetelnego procesu, w tym na rozsądną długość postępowania, dostęp do adwokata, skuteczne uczestnictwo w postępowaniu, wiedzę publiczną na temat rozprawy, prawo do obecności na rozprawie, przygotowanie obrony i prawo do niezwłocznego podjęcia decyzji w sprawie zasadności aresztowania tymczasowego.