Koncept, w którym każdej osobie, niezależnie od swoich przekonań, pochodzenia czy jakiegokolwiek innego czynnika, przysługuje pewien zestaw niezbywalnych praw - "praw człowieka" - jest w zasadzie dość nowy. Chociaż pojęcie praw człowieka pojawia się już w starożytnej historii, poczynając od babilońskiego Kodeksu Hammurabiego po teksty religijne, takie jak Biblia i Koran, to jednak prawa człowieka stały się pojęciem globalnym dopiero w połowie XX wieku. Wynikało to z tego, że bestialstwo II wojny światowej zwróciło uwagę na potrzebę ustanowienia pewnych praw, które obejmowałyby wszystkich ludzi.

Czym są prawa człowieka: definicja

Istnieje niezliczona ilość definicji praw człowieka: od uproszczonej słownikowej definicji, w której są to: „prawa, które posiada każdy człowiek”, po bardziej rozbudowaną definicję Organizacji Narodów Zjednoczonych określająca je jako „prawa właściwe wszystkim istotom ludzkim, bez względu na rasę, płeć, narodowość, pochodzenie etniczne, język, religię lub jakikolwiek inny czynnik". Wszystkie te definicje mają jednak jeden wspólny zapis: prawa człowieka obejmują każdego.

Może jednak najlepiej jest patrzeć na prawa człowieka jak na narzędzia, dzięki którym możemy budować życie, jakiego pragniemy i społeczeństwa, w których chcemy żyć. Samo pojęcie praw człowieka jest stosunkowo nowe, ale podejmuje próbę odpowiedzi na pytanie stare jak świat: w jaki sposób możemy się upewnić, że ludzie stojący przy władzy wykorzystują ją dla dobra całej społeczności?

Na przestrzeni czasów pojawiło się kilka przykładów przepisów, które miały chronić ludzi przed nadużyciami i zapewnić każdemu silniejsze prawo głosu w społeczeństwie: m.in. prawo humanitarne, zniesienie niewolnictwa czy ochrona mniejszości po I wojnie światowej. Jednak dopiero po IIWŚ prawa człowieka zostały konkretnie zartykułowane.

Czym jest Powszechna Deklaracja Praw Człowieka?

Powszechna Deklaracja Praw Człowieka była pierwszym „światowym” katalogiem praw człowieka. Z początku nie miała być wiążącym prawem. Jednak z biegiem czasu zyskała status zwyczajowego prawa międzynarodowego, a wszystkie ujęte w niej przepisy zostały ustanowione w prawnie wiążących traktatach, pod którymi podpisała się większość rządów.

PDPC została przyjęta w 1948 r., a data ta nie jest przypadkowa. Jak już wyżej wspomniano, we współczesnym kontekście odpowiedzią na pytanie „dlaczego stworzono prawa człowieka?” jest II wojna światowa. Od Holokaustu po masakrę w Nankinie i wiele innych okrutnych zbrodni, ta wojna ukazała światu zepsucie człowieka i potrzebę ustanowienia pewnych praw w celu ochrony ludzi przed sobą nawzajem.

PDPC mogła odwołać się już jednak do wcześniejszych dokumentów. Amerykańska Deklaracja Praw i Obowiązków Człowieka była pierwszym międzynarodowym katalogiem praw człowieka, wyprzedzając PDPC o niecały rok. (termin „Amerykański” odnosi się tu do Ameryki Środkowej i Południowej, a nie Stanów Zjednoczonych). Z kolei PDPC stała się wzorem dla przyszłych traktatów dotyczących praw człowieka, takich jak Arabska Karta Praw Człowieka, uchwalona w 2004 roku.

Jakie są najważniejsze dokumenty dotyczące Praw Człowieka?

Jeśli znaczenie dokumentu będziemy oceniać poprzez jego zakres (tzn. ile praw zawiera, jak duże ma poparcie, ile narodów zobowiązało się do jego przestrzegania) należy wymienić trzy: Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (1948), Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych (oba przyjęte w 1966 r.). Wszystkie trzy są dokumentami Organizacji Narodów Zjednoczonych, co oznacza, że prawie wszystkie narody świata zobowiązały się ich przestrzegania, a wszystkie razem zawierają wszystkie prawa człowieka. Te trzy dokumenty razem stanowią Międzynarodową Kartę Praw Człowieka.

Jednak istnieją też inne dokumenty, które również są ważne, być może nawet ważniejsze, jeśli chodzi o Europę. W szczególności mowa tu o Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Karcie Praw Podstawowych UE, które są prawnie wiążącymi dokumentami i muszą byc przestrzegane przez wszystkie kraje członkowskie UE. Z politycznego punktu widzenia mają one większe znaczenie niż dokumenty ONZ, ponieważ europejskie sądy podchodzą do ich egzekucji znacznie poważniej. Weźmy na przykład Trybunał Sprawiedliwości UE, który jedynie w ostateczności orzeka w oparciu o traktaty ONZ dotyczące praw człowieka. Przy formułowaniu swoich werdyktów najczęściej odwołuje się do Karty Praw Podstawowych.

Jakie są Prawa Człowieka i w jaki sposób można je podzielić?

Więc jakie są nasze podstawowe prawa człowieka? Być może do najbardziej oczywistych lub co najmniej najczęściej wymienianych praw człowieka należałoby prawo do życia, do wolności słowa, do wolności wyznania, prawo do wolności zgromadzeń czy wolność myśli. Jednak w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka wymienia się w sumie 30 podstawowych praw człowieka. Poza prawami takimi jak wolność słowa, deklaracja obejmuje również takie prawa, które nie powstałyby bez stojącego za nimi postępu, mowa tu np. o prawie do demokracji czy prawie do zabezpieczenia społecznego.

W takim razie możemy wyróżnić określone cechy praw człowieka.

- Nierozdzielność: Nie tak dawno, kraje zachodnie twierdziły, że tylko prawa obywatelski i polityczne można uznać za prawdziwe prawa, podczas gdy socjalistyczne kraju na Wschodzie uznawały jedynie prawa ekonomiczne i społeczne. W rzeczywistości jednak do godnego życia potrzebujemy ich wszystkich. Jeśli ledwo wiążesz koniec z końcem, nie jesteś zdrowy albo nie otrzymałeś odpowiedniego wykształcenia, nie będziesz wówczas w stanie w pełni korzystać ze swoich pozostałych praw. Może to oznaczać, że jesteś zbyt chory, zbyt zapracowany, zbyt biedny lub niewystarczająco poinformowany, aby potrafić zakomunikować swoje potrzeby rządzącym, zagłosować, kupić gazetę lub wnieść sprawę do sądu. I odwrotnie, jeśli nie masz zagwarantowanego prawa do protestu, wolności słowa, dostępu do sądów, informacji, czy wolnych wyborów, nie jesteś w stanie głosować na polityków, którzy mogliby zapewnić opiekę zdrowotną, edukację, sprawiedliwą płacę itp.

-Niezbywalność: Oznacza to po prostu, że nie możesz dobrowolnie „pozbywać się" swoich praw. Nie możesz stwierdzić: „wymienię swoją prywatność za darmowe konto na Facebooku". Ideologicznie gryzie się to z twoją godnością. A w praktyce szkodzi całemu społeczeństwu, ponieważ wtedy inni mogliby iść w te same ślady, aż w końcu prawo do prywatność by zanikło, co miałoby konsekwencje dla demokracji w o ogóle, ale też dla zdrowia psychicznego jednostek.

-Uniwersalność: Oznacza, że każdemu należą się te same prawa z racji bycia człowiekiem. Prawa człowieka są uniwersalne, ponieważ opierają się na podstawowych ludzkich potrzebach oraz zasadach funkcjonowania społeczeństwe. A uniwersalność jest kamieniem węgielnym wszystkich praw człowieka, ponieważ wynika z obietnicy oryginalnej koncepcji tych praw: bez względu na jakiekolwiek inne czynniki, każdy człowiek rodzi się z tymi samymi prawami.

Czemu Prawa Człowieka są tak ważne?

Prawa człowieka są ważne z dwóch podstawowych powodów: chronią nas; i pozwalają nam wspólnie budować społeczeństwa, które są bezpieczne, dostatnie i pod każdym względem sprzyjające. Dzięki prawom cżłowieka możemy zabierać głow i dzielić się naszym opiniami z resztą społeczeństwa, ale zwłaszcza z przedstawicielami władzy. Prawa te chronią nas przed możliwą krzywdą i nadmiernym obciążeniem, a jednocześnie, czy to poprzez protesty, organizacje czy głosowania, pozwalają nam uczestniczyć w kształtowaniu otaczającego nas świata.

Zapewniają nam również każdemu z nas możliwość robienia tego, czego chcemy - praktykowania dowolnej religii, bycia częścią grupy, którą wybierzemy, możliwość otrzymania edukacji. A wszystko to razem wzięte oznacza także, że prawa człowieka umożliwiają nam pociąganie rządów do odpowiedzialności. Nie tylko w chwili wyborów, ale zawsze, kiedy rządy dopuszczą się okrucieństwa wobec obywateli dowolnego kraju, przepisy regulujące prawa człowieka dają nam podstawę prawną, aby odpowiedzieli za swoje czyny.

Problemy Praw Człowieka: jak równy jest nasz świat?

To dość złożona kwestia. Pod wieloma względami nasz świat nie jest oparty na równości, ale nie ma to zbyt wiele wspólnego z prawami człowieka. Mimo to niektórzy doszukują się pewnych niespójności - Stany Zjednoczone promują prawa człowieka na całym świecie, zachwalając jednocześnie kapitalizm, który uważa się za budulec olbrzymich nierówności społecznych.

Nieuczciwe byłoby jednak obwinianie praw człowieka za nierówności na świecie. W rzeczywistości to prawa człowieka dają ludziom potrzebne narzędzia, aby domagać się większej równości i sprawiedliwości. Problemem jest ich niepoprawna implementacja. I jest to problemem nawet w najsilniejszych demokracjach na świecie. Możnaby również obok kwestii równości ekonomicznej, wskazać poczynione postępy w kwestii równości mniejszości które nie byłyby możliwe bez praw człowieka.

Co to jest naruszenie praw człowieka: przykłady

Nawet dziś zdarzają się nadal przypadki łamania praw człowieka. Powszechnym przykładem jest stosowanie tortur oraz innych nieludzkich przykładów traktowania. Innym przykładem może być więzienie przeciwników politycznych jedynie za organizację pokojowych protestów przeciwko rządowi. Albo prześladowania mniejszości religijnych lub etnicznych.

Jednak coraz częściej dochodzi do łamania praw człowieka na obszarach wynikających z zachodzącego postępu. Chociażby w internecie systematycznie łamane jest nasze prawo do prywatności, czy to poprzez gromadzenie danych podczas kampanii wyborczych, czy też w codziennym wykorzystaniu mikrotargetowania przy reklamach politycznych. Nasze prawo do prywatności i nasze prawo dostępu do informacji to najprawdopodobniej najczęściej łamane prawa człowieka w zachodnich demorkacjach. Wynika to z tego, że kiedy naruszenia te nie są uznawane za wystarczająco oczywiste lub poważne, aby wymusić reakcję, to rządom na rękę jest nie sprzeciwiać się interesom gospodarczym.

Jak chronić prawa człowieka?

Dobrym początkiem byłaby zmiana sposobu myślenia. Zamiast skupiać się na narzekaniu, kiedy nasze prawa nie są egzekwowane, musimy skoncentrować się na podejmowaniu decyzji. Jak nakłonić urzędników i polityków do myślenia o implementacji praw człowieka? Tak naprawdę, głównie przez odwołanie się do zdrowego rozsądku. W większości chcą przecież tworzyć prawa, które służą wszystkim i w ten sposób, niemal przypadkowo, dostosują się do standardów praw człowieka. Jeśli politykom zależy na dobru ogółu, to wcale niewiele ich już dzieli od wdrażania praw człowieka. Rządy idą o krok dalej, tworząc plany implementacji praw człowieka i przekładając standardy praw człowieka na podstawowe wytyczne dotyczące podejmowania decyzji – chociażby - zawsze konsultuj się z osobami, których dotyczą Twoje decyzje polityczne; czy nie zapomnij zadbać o udostępnienie informacji osobom niewidomym lub niepiśmiennym.

W przypadku niepowodzeń czy naruszeń, ludzie muszą koniecznie mieć możliwość złozenia skargi. W najłatwiejszy możliwy sposób. Proces sądowy może być długi i kosztowny. Ważnym krokiem byłoby udostępnienie systemów quasi-sądowych przyjmujących skargi. iedy naprawdę coś pójdzie nie tak, konieczne jest oczywiście, aby ludzie mogli złożyć skargę. W niektórych państwach funkcjonują krajowe instytucje praw człowieka, które rozpatruja i oceniają sprawy dotyczące praw człowieka, co odciąża jednostki. Organizacje pozarządowe, takie jak organizacje praw człowieka, również pomagają ludziom w obronie należnych im praw.

Źródła informacji o prawach człowieka i więcej na ten temat

ONZ Powszechna Deklaracja Praw Człowieka

UE Karta praw podstawowych

Europejska Konwencja Praw Człowieka

Biuro Wysokiego Komisarza ds. Praw Człowieka: „Czym są prawa człowieka?”