Bruksela, 26 marca 2020 r.

Drodzy posłowie do Parlamentu,

Szanowny Panie Premierze,

Drodzy Ministrowie,

Belgijska Liga Praw Człowieka (LDH) doskonale zdaje sobie sprawę z tego, że stoimy w obliczu poważnego kryzysu zdrowotnego, który wymaga wdrożenia wyjątkowych środków w celu zwalczania rozprzestrzeniania się Covid-19, ograniczenia epidemii i zabezpieczenia zdolności służb zdrowia do stawienia czoła wirusowi. Jak niedawno przypomniała LDH, prawo do życia i prawo do zdrowia to prawa podstawowe. Państwa mają obowiązek chronić te prawa w kontekście obecnej epidemii koronawirusa.

Jednak LDH musi również przypomnieć, że w ramach egzekwowania takich obowiązków i organizacji takich wyjątkowych środków wszystkie państwa muszą zapewnić przestrzeganie praw, wolności i praworządności.

Po pierwsze, zapewnienie przestrzegania praworządności, praw i wolności wymaga uznania znacznej luki między obecnym funkcjonowaniem naszych instytucji a tym, jak powinna wyglądać normalnie funkcjonująca demokracja. Z jednej strony, na podział ról między rządem i parlamentem wpłynęło, na poziomie organów federalnych, przyjęcie dekretów i rozporządzeń przyznających specjalne uprawnienia. Wkrótce stanie się tak na szczeblu federalnym, poprzez uchwalenie ustawy, która upoważni króla Belgii do podjęcia działań przeciwko rozprzestrzenianiu się koronawirusa. Z drugiej strony, już istniejące środki (przewidziane w dekretach z 13 i 18 marca 2020 r.) obejmują znaczne ograniczenie praw i wolności. Chociaż projekt ustawy, który zostanie dziś poddany pod głosowanie, sam w sobie nie obejmuje ograniczenia praw i wolności, daje rządowi pozwolenie na przyjęcie środków, które mogą obejmować takie ograniczenia.

Przyjęcie dodatkowych środków ograniczających, w tym ograniczenie kontaktów między członkami tej samej rodziny, zamknięcie szkół, uniwersytetów i szkół wyższych, a także „dostosowanie” funkcjonowania władzy sądowniczej, obejmuje z definicji: ograniczenia następujących praw: prawa do rzetelnego procesu sądowego (art. 6 Europejskiej konwencji praw człowieka), prawa do życia prywatnego i rodzinnego (art. 8 EKPC i art. 22 Konstytucji), prawa do wolności wyznania (art. 9 EKPC i art. 19 Konstytucji) oraz prawa do wolności zgromadzania się i stowarzyszania się (art. 11 EKPC oraz art. 26 i 12 Konstytucji). Może również obejmować ograniczenia prawa do skutecznego środka odwoławczego (art. 13 EKPC). Środki te mogą również naruszać zasady równości i niedyskryminacji (art. 10 i 11 Konstytucji, art. 14 EKPC), ponieważ mogą być bardziej niekorzystne dla niektórych osób lub grup (nawet jeśli środki te wydają się neutralne).

Po drugie, jeśli zaakceptujemy lukę między obecnym funkcjonowaniem naszych instytucji a normalnym funkcjonowaniem naszej demokracji (w tym ochroną naszych praw i wolności) w celu zareagowania na tę nadzwyczajną sytuację, nie można dopuścić do wykorzystania naszych obaw przed epidemią do uczynienia z wyjątku reguły. Jeśli chcemy, aby już osłabione rządy prawa przetrwały, konieczne jest wyraźne rozróżnienie między tym, co jest pilne, a tym, co normalne. Po pierwsze, oznacza to, że musimy pamiętać o zasadach, które determinują funkcjonowanie naszych demokracji oraz o przyczynach odstępstwa od tych zasad. Po drugie, konieczne jest zawsze precyzyjne i szczegółowe określenie celów realizowanych przez podejmowane wyjątkowe środki oraz ich przestrzeganie. Specjalne uprawnienia przyznane w ramach walki z epidemią nie powinny być wykorzystywane do prowadzenia innych polityk. Po trzecie, takie wyjątkowe środki powinny być ściśle ograniczone w czasie. Dekrety przewidujące szczególne uprawnienia powinny koniecznie określać czas trwania wdrażanych środków. Czas ten nie powinien być dłuższy niż okres niezbędny do zwalczania rozprzestrzeniania się koronawirusa. Po czwarte, jeśli chodzi o ewentualne rozszerzenie upoważnienia króla do wykonywania specjalnych uprawnień, należy tego dokonać zgodnie z Konstytucją i środkami ustawodawczymi, zgodnie z wymogami Departamentu Ustawodawczego Rady Państwa. Po piąte, konieczne jest przestrzeganie warunków wykonywania uprawnień specjalnych, jak przypomniał Departament Legislacyjny Rady Państwa w swojej opinii z 25 marca 2020 r.

Po trzecie, w wyjątkowych okolicznościach kluczowe znaczenie ma monitorowanie pracy rządu przez parlament, niezależnych sędziów, media i społeczeństwo obywatelskie. Jeśli chodzi o różne mechanizmy uprawnień specjalnych i nadzwyczajne środki przyjęte na mocy dekretów królewskich z 13 i 18 marca 2020 r., należy zrobić wszystko, aby dać parlamentowi kontrolę nad nadzwyczajnymi środkami przyjętymi przez rząd. Ta kontrola parlamentarna powinna wejść w życie przed wygaśnięciem uprawnień specjalnych, a mechanizmy kontroli politycznej powinny dostosować się do konkretnej sytuacji, w jakiej się znajdujemy.

Równie ważne jest zagwarantowanie prawa do skutecznej ochrony prawnej i zapewnienie sądowego nadzoru nad takimi specjalnymi środkami. Należy zagwarantować prawo do rzetelnego procesu sądowego, prawo do skutecznego środka prawnego i prawo do obrony, a także prawo do niedziałania wstecz sankcji karnych (oraz ich legalność). W tym kontekście LDH podziela swoje obawy dotyczące artykułów 5, § 1 i 7 projektu ustawy, które przyznałyby specjalne uprawnienia królowi Belgii, umożliwiając mu „dostosowanie” organizacji sądów, trybunałów i prokuratorów, a także zasad dotyczących kompetencji i procedur. Upoważnienie udzielone królowi nie jest samo w sobie właściwie uregulowane i jest bardzo niebezpieczne. W rzeczywistości upoważnia rząd do „pełnego dostosowania” władzy sądowniczej.

Ustawodawcy muszą nie tylko brać pod uwagę „prawa zaangażowanych stron”, ale także sprecyzować zakres tych uprawnień i ustanowić surowsze warunki ich wykonywania. Jak stwierdził Departament Legislacyjny Rady Państwa w opinii z 25 marca 2020 r., należy pamiętać, że tych „dostosowań” należy dokonywać zgodnie z podstawowymi zasadami niezawisłości i bezstronności sądów oraz zgodnie z prawem stron do obrony. Ustawa ta ma na celu upoważnienie rządu do zmiany procedury i właściwości Rady Państwa oraz jurysdykcji administracyjnych. W obecnej sytuacji jest to bardzo niebezpieczne. Istotne jest, aby prawodawcy określili cel, jaki realizują za pomocą takiego prawa. Uprawnienia te muszą być uregulowane w taki sposób, aby uniknąć naruszenia prawa do skutecznej ochrony prawnej, które jest zapisane nie tylko w konstytucji, ale także w prawie europejskim i międzynarodowym. Wreszcie, niezbędna jest ochrona, jeśli nie wzmocnienie, zdolności mediów do odgrywania roli strażnika demokracji. Bardzo ważna jest również ochrona zdolności społeczeństwa obywatelskiego do monitorowania pracy rządu. Dlatego należy zapewnić przejrzystość i przekazywanie danych związanych z Covid-19.

Po czwarte, należy zrobić wszystko, aby zapobiec tym wyjątkowym środkom związanym z nieuzasadnionym ograniczaniem praw i wolności. Poważne ograniczenia, między innymi prawa do prywatności i prawa do edukacji, powinny spełniać wymogi prawa krajowego i międzynarodowego. Po pierwsze, podstawą prawną takich ograniczeń powinien być tekst prawny, który jest jasny, szczegółowy, ogólny, nie działa wstecz, jest dostępny i opublikowany. Po drugie, takie środki muszą mieć uzasadniony cel (ochrona usług zdrowotnych, porządku publicznego, praw i wolności). Po trzecie, ograniczenia te powinny być proporcjonalne. Każdy środek powinien również osiągnąć uzasadniony cel wyznaczony przez jego autora i powinien być użyteczny w tym sensie, że nie był dostępny żaden inny środek, który mógłby ograniczać prawa i wolności. Wreszcie należy przeprowadzić odpowiednie wyważenie interesów.

Po piąte, należy podjąć wysiłki, aby takie środki nie osłabiły wymaganego poziomu ochrony państwa w odniesieniu do praw i wolności. W tym celu art. 3 ustawy o specjalnych uprawnieniach ma na celu ograniczenie zakresu tych uprawnień, stanowiąc, że ich stosowanie nie może naruszać istniejącej ochrony socjalnej i siły nabywczej gospodarstw domowych. Zasadniczo za ochronę i wdrażanie praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych odpowiada ustawodawca (a nie władza wykonawcza). W obecnym kontekście oraz w świetle wyjątkowych okoliczności i zakresu przyznanych uprawnień ustawodawcy powinni zastrzec, że środki te są nie tylko zgodne z „zasadą zawieszenia” (która zabrania nieuzasadnionego ograniczenia praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych), ale także z innymi niezwykle wymagającymi normami.

Po szóste, takie wyjątki należy również wprowadzić, aby zaradzić nierównościom, których mogą doświadczać najbardziej narażeni, ponieważ sytuacje te są spowodowane lub zaostrzone przez obecny kryzys zdrowotny. Podobnie, takie środki powinny również zapewnić bezpieczne i godne warunki pracy dla wszystkich pracowników, zwłaszcza tych najbardziej zagrożonych.

W czasach kryzysu poszanowanie wszystkich praw podstawowych jest niezbędne, a LDH zamierza nadal pełnić swoją rolę strażnika demokracji. Praworządność, poszanowanie praw człowieka i podstawowych wolności stanowią (i będą stanowić) ramy regulujące korzystanie z uprawnień. Powinny one wytyczać cele tych wyjątkowych środków i gwarantować wszystkim prawo do życia i godności.