Wyobraź sobie, że dwójkę dzieci, Annę (13) i Davida (16), podejrzewano o popełnienie poważnego przestępstwa. Zabrano ich na komisariat celem przesłuchania. Policja nie rozpoczęła przesłuchań Davida, dopóki nie zapewniono mu obowiązkowej obrony prawnej. Obrońca poinformował chłopca o jego prawach i kilkakrotnie interweniował podczas przesłuchania. Kierując się jego radą, David zdecydował się nie odpowiadać na większość pytań.

Policja bezskutecznie próbowała skontaktować się z rodzicami Anny. Dziewczynka została poinformowana o przysługującym jej prawie do otrzymania pomocy prawnej od wybranego przez siebie prawnika, ale nie była w stanie samodzielnie zadzwonić do adwokata ani zapłacić za jego usługi. Przesłuchanie było zatem prowadzone wyłącznie w obecności pracownika socjalnego z Urzędu Ochrony Socjalnej i Prawnej Dzieci, który nie miał wykształcenia prawniczego. Ponieważ Anna była przestraszona i chciała jak najszybciej opuścić komisariat, podpisała oświadczenie o przyznaniu się do winy.

Później, podczas procesu sądowego, zeznania Dawida nie mogły zostać wykorzystane, ponieważ prawo wymaga ponownego przesłuchania w sądzie. Ponadto David i jego obrońca mieli okazję zakwestionować i przesłuchać wszystkich świadków oskarżenia. Z kolei zeznania Anny zostały odczytane przed sądem podczas jej procesu i nie miała ona okazji skonfrontować się ze wszystkimi świadkami, ponieważ nie przysługiwało jej takie prawo. Zeznania świadków nieobecnych na rozprawie odczytano jedynie na sali sądowej.

Zastanawiasz się, dlaczego policja i sąd inaczej potraktowały Annę i Davida? Odpowiedź może być prosta i zaskakująca. Podczas gdy Dawid miał 16 lat, tj. był nieletni (między 15 a 18 rokiem życia), a więc już podlegał odpowiedzialności karnej, Anna była poniżej wieku odpowiedzialności karnej (15). W związku z tym skazanie, ukaranie lub postępowanie karne nie były dozwolone w jej sprawie.

Dzieci poniżej 15 roku życia mogą być pozbawione wolności, chociaż nie mają dostępu do takiej samej ochrony jak nieletni i dorośli

Chociaż dzieci poniżej wieku odpowiedzialności karnej nie mogą zostać pociągnięte do odpowiedzialności karnej, podlegają one postępowaniu przed sądem, a następnie mogą podlegać specjalnym środkom. Postępowania z udziałem dzieci poniżej 15 roku życia oskarżonych o popełnienie przestępstwa (čin jinak trestný) reguluje przede wszystkim ustawa o sądownictwie dla nieletnich. Celem postępowania nie jest ukaranie dziecka, ale ochrona społeczeństwa przed przestępczym zachowaniem dzieci przy jednoczesnym poszanowaniu potrzeb dziecka i podkreśleniu potrzeby jego resocjalizacji, ochrony i edukacji. Dzieci są reprezentowane przez opiekuna, który jest adwokatem, a ich praw i najlepszego interesu strzeże również Urząd ds. Społecznej i Prawnej Ochrony Dzieci oraz opiekunowie prawni, zwykle rodzice.

Pomimo charakteru postępowania sądowego w przypadku dzieci poniżej 15 roku życia postępowanie wyjaśniające (prověřování) jest regulowane przez kodeks postępowania karnego. Oznacza to, że pierwsze kroki, jakie podejmują organy ścigania, są takie same, jak w przypadku nieletnich lub dorosłych oskarżonych o popełnienie przestępstwa. Jednak dziecko poniżej 15 roku życia, w przeciwieństwie do nieletniego, nie ma prawa do pomocy prawnej od samego początku postępowania (obrona prawna obowiązkowa). Na późniejszym etapie sąd w postępowaniu cywilnym może oprzeć się na pisemnych zeznaniach dziecka i świadków, ponieważ dziecko nie ma prawa do konfrontacji i przesłuchania świadków.

Mimo że dzieci nie mogą być karane za popełnienie przestępstwa, sądy mogą nałożyć na nie jeden z siedmiu środków. Dwa najpoważniejsze z nich, a mianowicie ochronna edukacja instytucjonalna i opiekuńcze leczenie instytucjonalne, stanowią pozbawienie wolności.

Europejski Trybunał Praw Człowieka wskazał na bezbronność dzieci jako powód, dla którego należy im zagwarantować odpowiednią ochronę

Gwarancje proceduralne dotyczące dzieci poniżej wieku odpowiedzialności karnej zostały omówione przez Europejski Trybunał Praw Człowieka („Trybunał”) w sprawie Blokhin przeciwko Rosji. Skarżący, 12-letni Rosjanin, został tymczasowo umieszczony w areszcie śledczym. Chłopiec skarżył się przed Trybunałem, że jego prawo do rzetelnego procesu zawarte w artykule 6 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka („Konwencji”), a mianowicie jego prawo do pomocy prawnej oraz prawo do obecności i przesłuchania świadków, zostały naruszone.

Po zbadaniu kryteriów przedstawionych w sprawie Engel i inni przeciwko Holandii, sąd uznał, że ściganie skarżącego należy uznać za zarzut karny w rozumieniu Konwencji. Dlatego w sprawie miał zastosowanie karny aspekt art. 6 Konwencji i należało zastosować prawne gwarancje procesu karnego. Trybunał podkreślił, że dziecko nie może być pozbawione ważnych gwarancji proceduralnych tylko dlatego, że takie postępowanie (które może skutkować pozbawieniem jego wolności) uważa się raczej za ochronę jego interesów jako dziecka i nieletniego przestępcy, a nie za karę.

Trybunał odniósł się do szeregu źródeł międzynarodowych, podkreślając szczególną wrażliwość dzieci i zapewniając, że dziecku poniżej wieku odpowiedzialności karnej należy zagwarantować co najmniej takie same prawa i gwarancje jak dorosłym. Trybunał uznał, że doszło do naruszenia Artykułu 6 Konwencji, ponieważ prawo skarżącego do pomocy prawnej oraz prawo do obecności i przesłuchania świadków nie zostały spełnione.

Miejmy nadzieję, że dzieci poniżej 15 roku życia będą miały prawo do ochrony procesowej

Biorąc pod uwagę sprawę Błochina i wspomniane wyżej instrumenty międzynarodowe, czeskie uregulowanie postępowania w przypadku dzieci poniżej 15 roku życia w sprawie czynów karalnych nie wydaje się być zgodne z międzynarodowymi standardami praw człowieka. Dzieci poniżej 15 roku życia mogą być narażone na poważne konsekwencje, takie jak pozbawienie wolności, mimo że od początku postępowania nie otrzymały pomocy prawnej i nie mają możliwości przesłuchania świadków w sądzie. Prawa te są podstawowymi gwarancjami proceduralnymi sprawiedliwego procesu.

Co więcej, wracając do Anny i Dawida, porównując regulacje prawne odnoście postępowania sądowego w przypadku dzieci do lat 15 i nieletnich, zaczynamy się zastanawiać, czy regulacja dotycząca dzieci do lat 15 jest dyskryminująca. Chociaż środki wychowawcze i terapeutyczne można nałożyć zarówno na nieletnich, jak i na dzieci, co oznacza, że grupy te są porównywalne, tylko nieletni mają zapewnione gwarancje proceduralne.

W tym artykule nie omówiliśmy gwarancji proceduralnych w przypadku dorosłych oskarżonych. Nie można sobie jednak wyobrazić procesu dla dorosłych bez prawa do przesłuchania świadków w sądzie. Ponadto obowiązkowa obrona prawna osoby dorosłej jest wymagana w przypadku wszystkich przestępstw (nie wykroczeń) w ramach postępowania wstępnego oraz w innych przypadkach przewidzianych przez prawo.

Problematyczne aspekty regulacji zostały szczegółowo omówione przez różne grupy ekspertów. Niestety, jak dotąd ich uwagi i zalecenia nie zostały wzięte pod uwagę. Niektóre uchybienia w postępowaniu zostały uwzględnione w skardze zbiorowej International Commission of Jurists przeciwko Republice Czeskiej, złożonej do Europejskiego Komitetu Praw Społecznych w 2017 r.

Miejmy nadzieję, że decyzja Komisji doprowadzi do zmiany rozporządzenia i ostatecznie zapewni dzieciom poniżej 15 roku życia odpowiedni standard ochrony proceduralnej.

Eliška Hronová pracuje w Kancelarii Przedstawiciela Rządu Republiki Czeskiej przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka