Pomimo dowodów na szkodliwe skutki aresztu imigracyjnego, obiecujące rozwiązania alternatywne i zasady UE, które mówią, że powinien być to jedynie środek ostateczny, zamykanie osób ubiegających się o azyl w ośrodkach zatrzymań staje się w Europie coraz bardziej powszechne. Niemożność poradzenia sobie z bezprecedensową liczbą przyjazdów doprowadziła wiele europejskich państw członkowskich do arbitralnego pozbawiania wolności w czasie trwania procesu azylowego i do przyjęcia surowych przepisów dotyczących zatrzymania.
Na początku roku Francja zwiększyła maksymalną długość zatrzymania z 45 do 90 dni, nie zakazując jednocześnie aresztowania towarzyszących imigrantom dzieci, pomimo zarzutów ze strony międzynarodowych organizacji zajmujących się prawami człowieka; w Chorwacji nowe prawo ogranicza dostęp organizacji pozarządowych i prawników do ośrodków detencyjnych.
Wiąże się to z bardzo wysokimi kosztami ludzkimi. Zamknięcie w ośrodkach uderza w straumatyzowane już osoby ubiegające się o azyl i może je załamać, zarówno pod względem fizycznym, jak i psychicznym, zwłaszcza w obliczu nadużyć w zakresie więziennictwa. Na Węgrzech władze uciekają się do taktyki polegającej na głodzeniu i odmawiają azylantom jedzenia przez kilka dni, aby skłonić ich do opuszczenia kraju.
Teoretycznie zatrzymanie ma pełnić rolę narzędzia służącego do lepszego zarządzania nielegalną migracją. Jest to środek używany do kontroli tożsamości, zdrowia i bezpieczeństwa oraz do przetrzymywania cudzoziemców bez ważnych dokumentów podczas ustalania ich statusu. Jest także często zapowiedzią deportacji. Co więcej, władze stosują zatrzymanie jako narzędzie polityczne, aby zapewnić swoim mieszkańcom poczucie bezpieczeństwa i powstrzymać przyszłe przepływy migracyjne, pomimo dowodów na to, że groźba zatrzymania nie jest skutecznym środkiem odstraszającym.
Alternatywy dla zatrzymania
Istnieje wiele rozwiązań alternatywnych wobec środka detencyjnego (ATD), z których mogą korzystać władze. Niektóre rozwiązania są lepsze od innych (kliknij tutaj, aby uzyskać bardziej szczegółowe informacje.) Rozwiązania alternatywne można pogrupować na dwie kategorie: środki oparte na egzekwowaniu przepisów i zaangażowaniu.
Alternatywy oparte na egzekwowaniu przepisów, takie jak wymóg regularnego raportowania, nadzoru elektronicznego lub wydawania dokumentów, ułatwiają śledzenie i kontrolę imigrantów, ale są podobne do kar. Środek w postaci regularnych sprawozdań jest używany stosunkowo często, ponieważ jest łatwy do wdrożenia i nie wymaga rozbudowanej infrastruktury. Takie raportowanie może jednak zakłócać swobodę poruszania się jednostek i zwiększać ich niepokój i lęk przed deportacją, szczególnie gdy odbywa się na posterunkach policji.
Druga z kategorii rozwiązań alternatywnych angażuje osoby w procedurę imigracyjną. Imigranci otrzymują większe wsparcie i opiekę oraz są regularnie informowani o rozwoju ich sprawy, co pomaga budować zaufanie między osobami ubiegającymi się o azyl a władzami. Osoby, które wierzą, że ich wniosek o azyl został uczciwie rozpatrzony, są bardziej skłonne do przestrzegania zasad i akceptowania negatywnych decyzji dotyczących ich statusu, co zmniejsza ryzyko ucieczki.
W 2008 r. władze Belgii przetestowały środek w postaci tzw. domów powrotu dla rodzin oczekujących na deportację. Rodziny mogły opuszczać lokal, chodzić do szkoły, uczestniczyć w ceremoniach religijnych lub chodzić do supermarketu. Jednak pomimo obiecujących wyników ze stopniem zgodności pomiędzy 70-80 proc. i przy połowie kosztów zatrzymania na osobę, Belgia zakończyła eksperyment w 2014 r. Do dziś w Belgii dzieci są przetrzymywane w zamkniętych ośrodkach. Uruchomiono już specjalną petycję mającą zakończyć tę praktykę.
Najbardziej skuteczna alternatywa bazująca na zaangażowaniu oparta jest na pracy pracowników socjalnych, którzy spędzają czas z osobami ubiegającymi się o azyl, aby zapewnić im dostęp do pomocy prawnej i dostarczać informacji. Takie podejście, nazywane “zarządzaniem przypadkami”, umożliwia pracownikom socjalnym zbudowanie pomostu między osobami ubiegającymi się o azyl, władzami i społecznością oraz pomaga w pracy z jednostkami nad "rozstrzygnięciem sprawy" i znalezieniem trwałych lub przynajmniej tymczasowych rozwiązań dostosowanych do potrzeb danej osoby. Ocena okresowa trzech projektów pilotażowych przygotowana przez Międzynarodową Koalicję Zatrzymań (IDC), grupę europejskich organizacji pozarządowych w Bułgarii, na Cyprze i w Polsce, wykazała, że 97 proc. uczestników pozostało zaangażowanych w procedurę azylową.
Korzyści płynące ze środków alternatywnych wobec zatrzymań
Alternatywy zapewniają szeroki zakres zalet. Po pierwsze, ATD są bardziej humanitarne. Nie tylko szanują godność migrantów i wspierają ich dobre samopoczucie, zwłaszcza w odniesieniu do dzieci i innych słabszych grup społecznych, ale także pomagają, gdy status imigrantów zostanie ustalony, czy to w ich integracji w społeczeństwie przyjmującym, czy w odejściu.
Po drugie, ATD są bardziej skuteczne. Mają dużo wyższy wskaźnik zgodności, ponieważ jednostki są traktowane z szacunkiem i mają zapewnione odpowiednie standardy życia, co zwiększa ich gotowość do współpracy z władzami.
Wreszcie, ATD są bardzo opłacalne. Według IDC, środki alternatywne do zatrzymań mogą być nawet o 80 proc. tańsze z powodu niższych kosztów operacyjnych i większej liczby dobrowolnych powrotów, które są lepszym rozwiązaniem niż deportacje. Biuro Analiz Parlamentu Europejskiego szacuje średni dzienny koszt utrzymania imigranta w areszcie na 135 euro na osobę ubiegającą się o azyl, w porównaniu do 34 euro w ośrodkach recepcyjnych.
W demokratycznym społeczeństwie nie powinno dochodzić do bezpodstawnych zatrzymań
Prawo do wolności i prawo do ochrony przed arbitralnym zatrzymaniem są podstawowymi prawami człowieka. Zostały one włączone do Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka i mają zastosowanie wobec wszystkich ludzi, niezależnie od ich statusu prawnego.
Nawet jeśli areszt jest legalny, powinien być stosowany jedynie jako środek ostateczny. W przypadku, gdy nie ma innej możliwości, ośrodki zatrzymań muszą spełniać minimalne normy UE i przestrzegać podstawowych praw, takich jak dostęp do pomocy prawnej i medycznej. Aby zapewnić przestrzeganie przepisów, wymagane jest regularne monitorowanie.
Zamiast zwiększać wykorzystanie środka detencyjnego, władze powinny testować projekty pilotażowe i zwiększać współpracę ze społeczeństwem obywatelskim. Organizacje, które wypełniały lukę pozostawioną przez władze w opiece nad zatrzymanymi, zgromadziły wiedzę i zrozumiały kontekst regionalny oraz różnorodność i złożoność sytuacji, w jakiej znajdują się imigranci.
Co najważniejsze, rządy muszą zakazać przetrzymywania osób szczególnie wrażliwych, w tym dzieci (za pozytywny akcent należy uznać fakt, że w maju 2018 r. Parlament Europejski przyjął rezolucję mającą zakończyć tę praktykę), osób starszych, osób wymagających opieki medycznej, kobiet w ciąży i ofiar handlu ludźmi. Te grupy muszą być chronione i w żadnych okolicznościach nie powinny być zamykane w areszcie.
Pomimo oczywistych korzyści, stosowanie środków alternatywnych wobec zatrzymań jest bardzo ograniczone, ponieważ są one postrzegane jako zbyt abstrakcyjne. Dostępne są obiecujące rozwiązania, które pozwolą uniknąć pozbawiania wolności niewinnych osób i zaoszczędzą wiele pieniędzy podatników. Musimy wykorzystać je w lepszy sposób.
