Prawo do rzetelnego procesu przed niezawisłym i bezstronnym sądem ma fundamentalne znaczenie w demokratycznym państwie prawa. Sąd zapewnia ochronę prawną w sporach pomiędzy obywatelami oraz między obywatelami a rządem. To ogólne prawo podstawowe nie jest jednak zapisane w holenderskiej konstytucji.

W listopadzie 2010 roku, Państwowa Komisja Konstytucyjna wydała raport (w języku niderlandzkim), w którym jednogłośnie zaleciła dodanie do konstytucji przepisu zawierającego prawo do rzetelnego procesu sądowego oraz prawo do dostępu do wymiaru sprawiedliwości. W opinii Komisji, istnieje luka na poziomie konstytucyjnym w gwarancji ochrony prawnej obywatelom i osobom prawnym. Co więcej, wystarczającej ochrony nie zapewniają także wiążące postanowienia traktatowe. Ochrona prawna, zwłaszcza przed działaniami rządu, nie jest pełna. W następstwie raportu Senat przyjął wniosek, w którym rząd został poproszony o przygotowanie propozycji zmian w konstytucji, mających na celu wprowadzenie artykułu ustanawiającego ogólne prawo do rzetelnego procesu sądowego przed niezawisłym i bezstronnym sądem.

W sierpniu 2014 roku rząd wystąpił z wnioskiem legislacyjnym, którego celem jest włączenie w rozsądnym terminie tych praw do konstytucji i zagwarantowanie niezbywalnego prawa do sprawiedliwości, a tym samym zapewnienie indywidualnej ochrony prawnej na poziomie konstytucyjnym.

Zdecydowano, by prawo to umieścić w rozdziale 1 Konstytucji, który mówi o prawach podstawowych, oraz formułować je jako prawo podmiotowe, przyznające obywatelom roszczenia wobec ustawodawcy i sądu. Prawo to zostało ujęte w art. 17 konstytucji: „Każdy ma prawo do rzetelnego procesu sądowego w rozsądnym terminie przed niezawisłym i bezstronnym sądem”.

Konsultacje z Holenderskim Komitetem Prawników na rzecz Praw Człowieka

Holenderski Komitet Prawników na rzecz Praw Człowieka (NJCM) został poproszony o wydanie opinii na temat rządowego wniosku legislacyjnego. Tak jak rząd, NJCM jest zdania, że zawarcie prawa do rzetelnego procesu w konstytucji wzmocni międzynarodowe gwarancje, stojące na straży tego prawa (art. 6 EKPCz i art. 47 Karty Praw Podstawowych), częściowo dlatego, że prawo to jest obecnie ustanowione we wszystkich jurysdykcjach. Prawo do rzetelnego procesu sądowego oraz prawo do dostępu do wymiaru sprawiedliwości jest warunkiem koniecznym skutecznej ochrony innych podstawowych praw człowieka. NJCM zdecydowanie popiera tę inicjatywę. Ma jednak szereg pytań i uwag dotyczących wniosku i jego uzasadnienia.

Uwagi na temat wniosku legislacyjnego

W rządowym wniosku przepis został sformułowany w taki sposób, że niektóre elementy prawa do rzetelnego procesu zostały w nim wyraźnie zawarte, natomiast inne - przemilczane. Z jednej strony sprzyja to przejrzystości przepisu, z drugiej jednak oznacza mniej skuteczną ochronę prawną jednostek. NJCM nie jest do końca przekonany, czy wyliczenie wszystkich aspektów tego prawa mniej by pasowało do surowej formy konstytucji.

Szereg konkretnych aspektów prawa do rzetelnego procesu - jak niezawisłość, bezstronność i rozpatrzenie w rozsądnym terminie - zostały zawarte w przepisie. Inne, nie mniej ważne elementy - jak zasada równości stron, prawo do środka odwoławczego czy prawo do pomocy prawnej - nie zostały uwzględnione. Zdecydowanie się na niewłączenie tych aspektów wymaga dalszych rozważań i uzasadnień, zwłaszcza w świetle wagi przywiązywanej do nich przez Europejski Trybunał Praw Człowieka (ETPCz).

W uzasadnieniu projektu podkreśla się, że niektóre aspekty - w tym prawo do pomocy prawnej oraz prawo do środka odwoławczego - mogą potencjalne ograniczyć prawo do rzetelnego procesu. W tym zakresie istniejące lub oczekujące na przyjęcie przepisy, odnoszące się do tego prawa są wystarczające. Zdaniem NJCM, istnieje jednak możliwość, że ETPCz nie podzieli tej opinii w konkretnej sprawie. W rzeczywistości, regulacje dotyczące środka odwoławczego w sprawach karnych, których broni się w uzasadnieniu projektu, mogą już być uznane za naruszające Europejską Konwencję Praw Człowieka.

Ponadto, Konwencja zapewnia jedynie pewne minimalne standardy, a Trybunał pozostawia państwom członkowskim wiele swobody w niektórych obszarach - konstytucyjne prawo do rzetelnego procesu nie może pozostać na minimalnym poziomie. Silny nacisk na ewentualne ograniczenia prawa do rzetelnego procesu, w szczególności w połączeniu z bezpośrednią lub pośrednią ochroną aktualnej polityki rządu, osłabia normatywną moc wniosku, który w istocie powinien być ponadczasowy.

W rządowym wniosku, prawo do rzetelnego procesu nie jest ograniczone do niektórych rodzajów stosunków prawnych. Państwowa Komisja zaleciła takie ograniczenia w celu doprecyzowania, które gwarancje prawa do rzetelnego procesu mają zastosowanie. Państwowa Komisja zaproponowała, by ograniczyć prawo do „każdego, czyje interesy chronione przez to prawo, zostały naruszone”. NJCM doradza rządowi, aby wyjaśnił, dlaczego nie przyjęto takiego sformułowania.

Sądowa kontrola konstytucyjności ustaw

Na koniec, NJCM chciałby zwrócić uwagę, że ten konstytucyjny przepis może odegrać ważną rolę we wzmacnianiu normatywnej funkcji konstytucji, ale w tym celu ważne jest również, aby znieść zakaz sądowej kontroli, o którym mowa w art. 120 konstytucji. NJCM chciałoby przy tej okazji wyrazić swoje poparcie dla projektu nowelizacji konstytucji autorstwa Liesbeth van Tongeren, członkini Izby Reprezentantów, wprowadzającego zmiany w stosunku do sądowej kontroli konstytucyjności ustaw.