Treść listu:

Szanowny Panie Prezydencie,

19 lipca 2019 r. Sejm Rzeczpospolitej Polskiej przegłosował zmiany w Kodeksie postępowania karnego (k.p.k.). Zdaniem autorów tej ustawy, jej przyjęcie uzasadnione było potrzebą przyspieszenia postępowań karnych i zagwarantowania, że zostaną one rozpoznane w rozsądnym terminie. Jednakże, treść nowelizacji niesie poważne wątpliwości co do jej zgodności ze standardami ustanowionymi prawem międzynarodowym, zawierając rozwiązania, które pozwalają władzom publicznym na arbitralne pozbawienie wolności jednostki, a także pozbawiają ją prawa do odwołania od wyroku skazującego. Zmiany te ograniczają również zakres prawa do obrony jednostki. Jako członkowie JUSTICIA European Rights Network zwracamy się do Pana Prezydenta, aby wyrazić nasze zaniepokojenie przyjętymi rozwiązaniami.

Zgodnie z omawianą nowelizacją, prokurator otrzyma decydujący głos w niektórych postępowaniach dotyczących tymczasowego aresztowania. Gdy sąd zdecyduje się na uchylenie tego środka i zamianę go na poręczenie majątkowe, prokurator będzie uprawniony do wyrażenia sprzeciwu, obligując w ten sposób sąd do wstrzymania wykonania jego własnej decyzji. Do tej pory decyzja w tym przedmiocie należała wyłącznie do sądu.

Omawiane rozwiązanie wzmacniają zastrzeżenia do, obserwowanej od pewnego czasu, tendencji polskich władz do zwiększania uprawnień prokuratora kosztem niezależności sądu. Naruszają przy tym zasadę równej broni procesowej i znacznie narażają jednostkę na ryzyko stania się ofiarą naruszenia praw człowieka. W chwili, w której ostateczna decyzja dotycząca pozbawienia wolności jednostki nie jest podjęta przez niezawisły sąd dochodzi do bezprawnego pozbawieniem wolności skutkującego naruszeniem art. 5 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (dalej Konwencji).

Co więcej, przyjęte rozwiązania pozwolą również sądom odwoławczym na skazanie osoby, w stosunku do której sąd I instancji warunkowo umorzył postępowanie karne i zastosował środki probacyjne. Omawiana ustawa nie przewiduje dla takiego podsądnego prawa do odwołania od wyroku skazującego go. Tym samym proponowane rozwiązanie naruszy w stosunku do niego art. 2 ust. 1 Protokołu nr 7 do Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, a także art. 14 ust. 5 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych.

W końcu, nowelizacja k.p.k. pozwala również sądom karnym, w wyjątkowych wypadkach, na przeprowadzenie postępowania dowodowego pod nieobecność zarówno oskarżonego, jak i jego obrońcy, nawet gdy usprawiedliwią oni swoją absencję. Jednocześnie nie przyznaje ona oskarżonemu żadnego efektywnego środka zobowiązującego sąd do ponownego przeprowadzenia dowodu. Sąd będzie do tego zobowiązany, jedynie wówczas, gdy oskarżony wykaże, że sposób przeprowadzenia dowodu naruszał jego gwarancje proceduralne, a w szczególności prawo do obrony. Rozwiązanie to budzi poważne wątpliwości, co do jego zgodności ze standardami ochrony praw człowieka.

Europejski Trybunał Praw Człowieka (dalej Trybunał) wielokrotnie wskazywał, że prawo do obecności w trakcie postępowania karnego stanowi ważny element prawa do rzetelnego procesu sądowego. Według Trybunału, obowiązek zapewnienia oskarżonemu możliwości uczestniczenia w postępowaniu sądowym stanowi jedno z istotniejszych wymagań art. 6 Konwencji. Trudno zrozumieć jak, bez osobistego udziału w postępowaniu karnym, oskarżony mógłby wykonywać inne uprawnienia z art. 6 Konwencji, w szczególności prawo do bronienia się osobiście, a także prawo do przesłuchania lub spowodowania przesłuchania świadków.Podobnych gwarancji doszukać się można również w Dyrektywie 2016/343 Parlamentu Europejskiego oraz Rady z dnia 9 marca 2015 r. w sprawie wzmocnienia niektórych aspektów domniemania niewinności i prawa do obecności na rozprawie w postępowaniu karnym. Zgodnie z jej art. 8, Państwa Członkowskie Unii Europejskiej są zobowiązane do zapewnienia podejrzanym lub oskarżonym prawa do obecności na rozprawie. Proces może odbyć się pod ich nieobecność jedynie wówczas, gdy osoby te zostały poinformowane we właściwym czasie o rozprawie i konsekwencjach niestawiennictwa, pod warunkiem, że są reprezentowane przez upoważnionego obrońcę.

Zdaniem JUSTICIA European Rights Network, żadnego z omawianych rozwiązań nie da się pogodzić z wymogami, które stawia prawo do rzetelnego procesu. Dlatego też JUSTICIA European Rights Network zwraca się do Pana Prezydenta o skierowanie omawianej ustawy do Trybunału Konstytucyjnego lub jej zawetowanie.

Członkowie JUSTICIA European Rights Network

Wśród sygnatariuszy znajdują się m.in.: Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Bulgarian Helsinki Committee, Greek Helsinki Committee, Civil Rights Defenders, Croatian Legal Centre, Netherlands Helsinki Committee, Associazione Antigone, Fair Trial International, Open Society Justice Initiative, Hrvatski Pravni Centar, APADOR – CH, Irich Council of Civil Liberties, Res Publica, the Peace Institute oraz KISA.