Ta lista Q&A ma na celu rozjaśnić szereg kwestii związanych z prawami człowieka w przypadku wprowadzenia obowiązkowego systemu szczepień.

Jako organizacja praw człowieka, Civil Liberties Union for Europe chciałaby zwrócić uwagę krajom członkowskim na dylematy i kwestie związane z ochroną praw człowieka, które należy wziąć pod uwagę przed wprowadzeniem programów szczepień. Jednak jeśli któreś z nich nie są wyraźnie ignorowane, to nie mamy prawa zajmować stanowiska w stosunku do poszczególnych decyzji, ponieważ brakuje nam wiedzy medycznej i kompetencji do przeprowadzenia ekspertyzy epidemiologicznej, aby ocenić, czy ten środek jest niezbędny i proporcjonalny do zagrożenia.

1. Kiedy program szczepień kwalifikuje się jako obowiązkowy? Czy przymusowy program szczepień narusza podstawowe prawa?

O fakcie, czy system szczepień kwalifikuje się jako obowiązkowy czy nie, świadczyć będą negatywne konsekwencje wobec osób niezaszczepionych, takie jak kary grzywny, odmowa dostępu do niektórych przestrzeni publicznych lub utrata pracy.

Tego typu przymusy niezaprzeczalnie ingerują w nasze podstawowe prawa, takie jak prawo do życia, prawo do poszanowania prywatności czy wolności wyznania. Jednak wszystkie prawa muszą pozostawać w równowadze. A w niektórych sytuacjach można nałożyć pewne restrykcje na konkretne prawa, jeśli może to służyć ochronie praw innych osób lub interes publiczny. Jedynym wyjątkiem jest zakaz stosowania tortur. W tym przypadku, oznacza to, że przymus szczepienia egzekwowany poprzez fizyczne krzywdzenie człowieka zawsze będzie nielegalny. Jednak nałożenie tego obowiązku przy użyciu innych środków, na przykład poprzez karę pieniężną, może być uzasadnione w konkretnych okolicznościach i przy okazaniu konkretnych dowodów.

2. Czy Unia Europejska może zalecić obowiązkowe szczepionki?

Rządy przyznały Unii Europejskiej uprawnienia do podejmowania decyzji („kompetencje") w niektórych obszarach polityki, które wpływają na zdolność państw członkowskich do walki z trwającą pandemią koronawirusa (zob. pkt 13). Ponadto UE może pomagać (i pomaga) rządom koordynować zmagani z chorobami, których można uniknąć poprzez szczepienia. Mimo to, Unia jako taka nie ma prawa ustanowienia obowiązku szczepień, polityka dotycząca programów szczepień pozostaje w jurysdykcji poszczególnych państw członkowskich.

3. Jakie okoliczności mogą usprawiedliwić wprowadzenie obowiązkowych programów szczepień z perspektywy praw człowieka?

Po pierwsze, aby ich wprowadzenie było uzadnione, systemy obowiązkowych szczepień, muszą być przede wszystkim wprowadzone w słusznym celu. Takimi słusznymi celami mogą być między innymi ochrona zdrowia publicznego czy ochrona praw innych. Ponadto musi to być środek właściwy, niezbędny i, w końcu, proporcjonalny w drodze do osiągnięcia tego celu.

4. Czy proponowane europejskie programy obowiązkowych szczepień przeciwko COVID-19 są uzasadnione?

Ocena, czy poszczególne programy obowiązkowych szczepień są uzasadnione wymaga nie tylko wiedzy z zakresu praw człowieka, ale także nauk medycznych i epidemiologii. Jako organizacja praw człowieka, Civil Liberties Union for Europe chciałaby zwrócić uwagę krajom członkowskim na dylematy i kwestie związane z ochroną praw człowieka, które należy wziąć pod uwagę przed wprowadzeniem programów szczepień. Jednak jeśli któreś z nich nie są wyraźnie ignorowane, to nie mamy prawa zajmować stanowiska w stosunku do poszczególnych decyzji, ponieważ brakuje nam wiedzy medycznej i kompetencji do przeprowadzenia ekspertyzy epidemiologicznej, aby ocenić, czy ten środek jest niezbędny i proporcjonalny do zagrożenia.

5. Jaki słuszny cel może uzasadniać wprowadzenie obowiązkowego systemu szczepień?

Obowiązkiem rządów każdego kraju jest ochrona życia i zdrowia wszystkich członków społeczeństwa. Właśnie dlatego ich wysiłki w celu ochrony obywateli przed bezpośrednimi i pośrednimi skutkami epidemii (chorobą, śmiercią, załamaniem systemu opieki zdrowotnej), na przykład poprzez zbudowanie zbiorowej odporności na wirusa, mogą być uznane za słuszny cel uzasadniający wprowadzenie reżimu szczepień obowiązkowych.

Należy jednak pamiętać, że chociaż rządy mają obowiązek chronić jednostki przez zewnętrznymi zagrożeniami, nie mają prawa chronić ich przed własnymi wyborami. Ukazując to na przykładzie: wprowadzenie programów obowiązkowych szczepień przez rządy w celu ochrony najsłabszych członków spoełczeństwa, którzy nie mogą poddać się szczepieniu, może być uzasadnione. Jednocześnie nakazy szczepień w celu zachowania zdrowia jednostek wbrew ich woli i wyborom nie mają uzasadnienia. Aby uściślić, obowiązkowy system szczepień, którego jedynym celem jest utrzymanie przy zdrowiu osób, które odmawiają szczepienia, nie może być usprawiedliwiony. Ale wprowadzenie systemu obowiązkowych szczpień, który zmniejszyłby prawdopodobieństwo zachorowań tych osób w liczbie uniemożliwiającej funkcjonowanie opieki zdrowotnej, w pewnych okolicznościach, byłoby uzasadnione.

6. Kiedy przymus szczepień może być uważany za właściwy?

Ilekroć rząd wprowadza środek naruszający prawa podstawowe, należy przeanalizować, czy dany środek jest właściwy, czyli pozwala osiągnać uzasadniony i słuszny cel. Programy obowiązkowych szczepień mogą być uznane za właściwy środek, tylko jeśli udowodni się, że szczepionki są skuteczne i bezpieczne. Szczepienia uznaje się za skuteczne, gdy faktycznie są w stanie zapobiec chorobie (lub przynajmniej poważnej progresji) i za bezpieczne, gdy przewidywane korzyści znacznie przeważają związane z nimi ryzyko. Ocena, czy dana szczepionka jest skuteczna i bezpieczna opiera się na dowoach naukowych i może z czasem ulec zmianie. Na przykład, tak jak w przypadku koronawirusa, szczepienia mogą być w różnym stopniu skuteczne w przypadku walki z różnymi wariantami tego samego wirusa, a dominujący wariant na danym obszarze może się zmieniać.

7. Kiedy przymus szczepień jest niezbędny?

Obowiązkowy program szczepień można uznać za niezbędny tylko wtedy, gdy nie istnieją żadne inne mniej restrykcyjne lub w ogóle nierestrykcyjne środki, które pozwoliłyby osiągnąć ten sam cel. Gdyby na przykład istniały dowody, że poprzez kampanie informacyjne można osiągnąć ten sam poziom szczepień, co poprzez nałożenie nakazu, ciężko byłoby stwierdzić, że obowiązkowy program szczepień jest środkiem niezbędnym. Ogólnie rzecz biorąc, rządy muszą być w stanie udowodnić, że mniej ingerencyjne w prawa człowieka alternatywne środki nie mogłyby się sprawdzić lub nie zadziałały.

8. Kiedy przymus szczepień może być uznany za środek proporcjonalny?

Podjęcie tego typu ingerencji jest proporcjonalne, jeśli znaczenie i waga uzasadnionego celu, do którego dążymy oraz stopień ingerencji w prawa człowieka są względem siebie proporcjonalne. Nawet jeśli udowodnionoby, że osiągnięcie zbiorowej odporności na tego konkretnego wirusa było możliwe jedynie poprzez wprowadzenie systemu obowiązkowych szczepień, rząd nadal musiałby wykazać, że korzyści płynące z wytworzenia zbiorowej odporności rekompensują skutki ingerencji w prawa człowieka. Na przykład, jeśli dana choroba stanowi minimalne zagrożenie dla życia i zdrowia, naruszenie praw człowieka poprzez nakaz szczepień nie byłby już uzasadniony. Jeśli jednak choroba, z którą walczymy, zagraża życiu lub (długoterminowo) zdrowiu wielu ludzi, taki środek może być usprawiedliwiony.

9. Czy uzasadnione jest wprowadzenie obowiązku szczepień jedynie dla konkretnych grup społecznych? Czy nie jest to forma dyksryminacji?

Niektóre państwa członkowskie rozważają wprowadzenie (lub już wprowadziły) jeszcze nie powszechnego obowiązku szczepień, a nakazu dotyczącego konretnych grup zawodowych czy wiekowych. Liberties uważa, że tego typu środki mogą być uzasadnione w pewnych okolicznościach.

Jeśli rząd jest w stanie wykazać, że zaszczepienie pracowników wykonujących określonego zadania służy ochronie zdrowia publicznego (np. pracowników służby zdrowia), wówczas taki warunek zatrudnienia jest usprawiedliwiony.

Jeśli chodzi z kolei o skierowanie nakazu szczepień do konkretnej grupy wiekowej, sprawa nie wydaje się już tak jednoznaczna. Z jednej strony, jeśli można na przykład wykazać, że niezaszczepieni członkowie określonej grupy znajdują się w grupie wyższego ryzyka ciężkiego przejścia choroby i potencjalnej potrzeby intensywnej opieki niż reszta społeczeństwa, a zaszczepienie tej grupy pozwoli uniknąć załamania się systemu opieki zdrowotnej, taki nakaz byłby uzasadniony. Z drugiej jednak strony, rządy nie mają prawa nałożyć takiego nakazu na określoną grupę wiekową wyłącznie w celu ochrony tych osób przed konsekwencjami ich własnej decyzji o niepoddaniu się szczepieniu. (Oczywiście dotyczy to tylko osób dorosłych.)

10. Czy prawa człowieka pozwoliłyby na zwolnienie z obowiązkowych szczepień z powodów religijnych?

Artykuł 9 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka chroni wolność myśli, sumienia i wyznania. Jednak orzecznictwo sądowe w tej kwestii uznaje, że polityka obowiązku szczepień nie narusza założeń Artykułu 9. Już wcześniejsze orzeczenia prawne stwierdzały, że nakaz szczepień nie stanowi naruszenia głównych aspektów przekonań religijnych. Zgodnie z orzecznictwem, art. 9. nie ma służyć ochronie każdego czynu mającego wpływ i związek z religią, a jedynie te, które mogłyby w istotny sposób powstrzymać swobodę wyrażania swojej religii.

11. Czy wyjątek powinny stanowić osoby, które nie mogą zaszczepić się ze względów zdrowotnych?

Obowiązkowe szczepienie w celu uzyskania odporności zbiorowej może być właściwym środkiem tylkow wtedy, kiedy istnieje wystarczająca grupa osób, dla których szczepienie jest bezpieczne i moga przyjąć szczepionkę. Dlatego całkowicie nieuzasadnione byłoby np. nakładanie kar pieniężnych na osoby, którym nie zaleca się lub nie mogą się zaczczepić ze względów medycznych i zdrowotnych.

12. A co, jeśli ktoś uważa, że w danych okolicznościach obowiązkowy schemat szczepień, który będzie go dotyczył, nie jest uzasadniony?

Każde państwo członkowskie posiada swoje procedury zastrzegania i kwestionowania przepisów prawa. Zalecamy, aby w razie takiej potrzeby obywatele zwracali się bezpośrednio do lokalnych instytucji doradztwa prawnego w celu poznania możliwych, alternatywnych rozwiązań. Aby sprawa mogła zostać dopuszczona do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, najpierw wszystkie dostępne krajowe środki odwoławcze muszą zostać wyczerpane. Obywatele mogą również wykorzystać prawo do (pokojowego) prostestu i swobody wypowiedzi, aby zawiadomić władze o swoich obawach.

13. Co UE powinna zrobić, aby lepiej chronić prawa człowieka i zdrowie publiczne? Co może zrobić organizacja praw człowieka zajmująca się rzecznictwem na szczeblu UE – taka jak The Civil Liberties Union for Europe?

Informacje, które docierają do obywateli poprzez platformy mediów społecznościowych, wywierają na nich ogromny wpływ i decydują o ich chęci i gotowości do szczepień. Niestety rozpowszechnianie dezinformacji, również dotyczących kwestii szczepień, stanowi element opłacalnego modelu biznesowego dla firm zarządzających social mediami. UE mogłaby to powstrzymać, jeśli zaczęłaby odpowiednio egzekwować istniejące przepisy prawne i, ewentualnie, przygotowując nowe regulacje.

The Civil Liberties Union for Europe, wraz z EDRi i Access Now, opublikowała niedawno dokument, w którym przedstawiamy konkretne kroki, jakie UE powinna podjąć w celu zwalczania dezinformacji, przy jednoczesnym zachowaniu wolności słowa, myśli i prawa do dostępu do informacji. W najbliższej przyszłości planujemy kontynuować prace nad tą kwestią.