Prawo obywatelskie to możliwe do wyegzekwowania prawo lub przywilej, który pozwala na środek odwoławczy w przypadku jego naruszenia. Prawa te są powszechnie rozumiane jako gwarancja równych szans społecznych i ochrony prawnej bez względu na rasę, religię, płeć lub inne cechy. Przykładowe prawa to: prawo do głosowania, prawo do rzetelnego procesu sądowego, prawo do edukacji oraz prawo do równego dostępu do usług publicznych. Prawa te są ważne dla demokracji i najlepiej byłoby, gdyby były szanowane i egzekwowane przez demokratyczne rządy.
Z biegiem czasu prawa obywatelskie uległy znacznej ewolucji. Ich zakres wzrósł, a termin „prawa obywatelskie” obejmuje obecnie szeroką gamę praw opartych na indywidualnych cechach osobowych. Wiele grup, takich jak społeczność LGBTQ2+, nie było branych pod uwagę przez wczesne ruchy na rzecz praw obywatelskich, ale teraz na całym świecie organizowane są oddolne kampanie.
Chociaż ruchy na rzecz praw obywatelskich działają na całym świecie i często zajmują się podobnymi problemami, trudno jest ustanowić międzynarodowy standard w tym obszarze, ponieważ każdy kraj egzekwuje te prawa odrębnie. Dlatego też różnią się one od praw człowieka. Każda osoba na świecie posiada prawa człowieka, ale prawa obywatelskie jednostki zależą od kraju, w którym mieszka. Organizacja Narodów Zjednoczonych (ONZ) włączyła do Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka pewne sformułowania dotyczące praw obywatelskich, ale rezolucje nie są wiążące dla państw członkowskich ONZ.
Jakie były najważniejsze ruchy na rzecz praw obywatelskich?
Ruchy na rzecz praw obywatelskich, choć często skupiają się na różnych cechach marginalizowanych grup, mają podobny cel: zapewnienie równych szans i ochrony prawnej. Wczesne ruchy koncentrowały się po prostu na prawie do głosowania lub prawie do publicznej edukacji, ale przez kilka dziesięcioleci znaczenie praw obywatelskich rozrosło się, obejmując między innymi równe prawa mniejszości rasowych, kobiet i społeczności LGBTQ2+. Od wczesnych ruchów sufrażystek na rzecz praw kobiet w Ameryce lat 20. XX wieku po obecne ruchy na rzecz praw LGBTQ2+, każdy ruch inspirował kolejne i zachęcał zmarginalizowane grupy do walki o swoje prawa.
Indyjski Ruch Oporu
Ruch praw obywatelskich w Indiach miał na celu wyzwolenie narodowe spod rządów brytyjskich. Ruch na rzecz niepodległości, który rozpoczął się już w latach 50. XIX wieku, zyskał poparcie i mobilizację pod przewodnictwem Mahatmy Gandhiego. Obywatelskie nieposłuszeństwo, odmowa współpracy i masowe publiczne demonstracje doprowadziły do aktów przemocy, setek aresztowań i uwięzienia Gandhiego. Walka trwała kilkadziesiąt lat, ale ostatecznie Indie uzyskały pełną niepodległość w 1947 roku.
Amerykański Ruch Praw Obywatelskich
Ruch na rzecz praw obywatelskich w Stanach Zjednoczonych, pobudzony przez ucisk Afroamerykanów, miał na celu położenie kresu dyskryminacji osób czarnoskórych. Chociaż w kraju zniesiono niewolnictwo, Afroamerykanie byli systematycznie marginalizowani i często spotykali się z ekstremalną przemocą. Ruch, który rozpoczął się w latach pięćdziesiątych, objawiał się głównie lokalnymi wysiłkami w formie marszów, bojkotów i nieposłuszeństwa obywatelskiego, ale jego wpływ był ogólnokrajowy. Lokalne ruchy wymusiły uchwalenie Ustawy o Prawach Obywatelskich z 1964 roku oraz Ustawy o Prawach Głosowania z 1965 roku, które przyznały równe prawa wyborcze i zobowiązywały do położenia kresu dyskryminacji. Chociaż Ustawa o Prawach Obywatelskich z 1964 r. oznaczała wielkie zwycięstwo tego ruchu i była nieoficjalnym „końcem”, czarnoskóra społeczność nadal walczy o prawa obywatelskie w dzisiejszej Ameryce. Martin Luther King Jr. jest powszechnie uznawany za najważniejszą postać ruchu.
Apartheid w RPA
Ruch praw obywatelskich w RPA zakończył system segregacji rasowej w kraju, powszechnie znany jako apartheid. Ruch kierowany przez Nelsona Mandelę, który rozpoczął się w latach 40. XX wieku, doprowadził do ataków przemocy ze strony rządu, w wyniku których wielu jego przywódców zostało uwięzionych. Po kilkudziesięciu latach walki, nacisków wewnętrznych i nacisków międzynarodowej społeczności, uwięzieni przywódcy zostali uwolnieni i podjęto nowe kroki, aby zakończyć apartheid w 1993 roku.
Ruch Praw Obywatelskich w Irlandii Północnej
Ruch na rzecz praw obywatelskich w Irlandii Północnej rozpoczął się w latach sześćdziesiątych XX wieku i początkowo skupiał się na zwalczaniu dyskryminującego „gerrymandingu” (z ang. manipulowanie przebiegiem granic okręgów wyborczych), który stawiał katolików w niekorzystnej sytuacji i zapewniał protestantom zwycięstwo w wyborach. Po zatrzymaniu działaczy katolickich ruch ten był świadkiem zarówno kampanii obywatelskiego nieposłuszeństwa, jak i bardziej brutalnych strategii prowadzonych przez Irlandzką Armię Republikańską. Gwałtowne działania, do których potem doszło, znane są powszechnie jako The Troubles (z ang. Kłopoty). Był to czas, w którym protestanci i katolicy byli zamieszani w częste walki, zamachy bombowe, ataki z użyciem broni palnej, blokady dróg i aresztowania. Konflikt spowodował śmierć ponad 3 tys. osób, a ponad 30 tys. osób zostało rannych, zanim w 1998 roku doszło do pokojowego porozumienia.
Jak sytuacja wygląda obecnie?
Przytłaczająca większość krajów aktywnie odmawia praw obywatelskich pewnej grupie mniejszościowej.
Pomimo przeszkód w ciągu ostatnich kilku dekad, rośnie nacisk na uznanie większej liczby praw obywatelskich. Ruchy na rzecz praw obywatelskich, których celem jest równość kobiet, dzieci i społeczności LBGTQ+, odnotowały największe postępy i nadal wywierają presję na rządy na całym świecie, tak aby uznały one prawa tych grup. Chociaż osiągnięcia grup walczących o prawa obywatelskie i wolność są znaczące, istnieje globalny trend antydemokratycznych praktyk i ataków na praworządność. W ciągu ostatnich dwóch dekad liberalny porządek demokratyczny uległ erozji, a autorytaryzm nabiera rozpędu na całym świecie.
Europa/Azja Środkowa
Europa i Azja Środkowa odnotowały wzrost autorytaryzmu w całym regionie, a wiele państw ogranicza niezawisłość sądownictwa, tłumi swobody i ucisza głosy krytyki. Głównym problemem w całym regionie była migracja i wzrost nielegalnego wypychania osób ubiegających się o azyl. Problem ten uwydatnił się w czasie wojny na Ukrainie, ponieważ wiele krajów chętnie przyjmuje ukraińskich uchodźców, jednocześnie odrzucając uchodźców z większości krajów muzułmańskich i afrykańskich. Rasizm wymierzony przeciwko grupom historycznie pozbawionym praw wyborczych nasilił się, w wielu krajach odnotowano wzrost ataków słownych i fizycznych, a niektóre kraje doświadczyły sprzeciwu wobec protestów Black Lives Matter. Podczas gdy niektóre kraje poczyniły postępy w zakresie praw kobiet i osób LGBTQ2+, wraz z przyjęciem nowych przepisów zapewniających większą ochronę, inne nakładały nowe ograniczenia, w szczególności na prawa osób LGBTQ2+. Covid-19 i wojna na Ukrainie pogorszyły istniejące problemy, zwłaszcza kwestie wolności mediów, wypowiedzi i pokojowych zgromadzeń.
Ameryka Północna
W Stanach Zjednoczonych administracja Bidena zadeklarowała zamiar przywrócenia praw obywatelskich w kraju po tym, jak wiele z tych praw zostało zakwestionowanych i zniszczonych za poprzedniej administracji. Stany Zjednoczone mają silniejszą historię praw obywatelskich niż wiele innych krajów, a administracja Bidena podjęła kroki w celu uchylenia wcześniejszej polityki dyskryminacyjnej wobec osób LGBTQ2+ i odnowienia ustawodawstwa mającego na celu ochronę kobiet i grup mniejszościowych. Istnieje jednak szansa na bardziej zdecydowaną poprawę, a orzeczenia Sądu Najwyższego utrudniły wcześniejsze zwycięstwa w zakresie praw obywatelskich. Niedawny wyrok w sprawie Roe przeciwko Wade zagraża reprodukcyjnej opiece zdrowotnej w całym kraju, a orzeczenie otwiera drzwi do ataku na inne wcześniej przyznane prawa, w tym małżeństwa osób tej samej płci i międzyrasowe oraz prawo do antykoncepcji. Ponadto administracja nie przyjęła i nie wdrożyła środków nadzoru policyjnego i odpowiedzialności w następstwie protestów przeciwko przemocy policyjnej i nadmiernemu użyciu siły.
W Kanadzie uchwalono nowe przepisy dotyczące dyskryminacji szeregu marginalizowanych grup, w tym ustawę o kryminalizacji terapii konwersyjnej, procesu, który ma na celu zmianę orientacji seksualnej danej osoby lub stłumienie tożsamości płciowej lub ekspresji danej osoby, oraz ustawę wdrażającą Deklarację ONZ w sprawie praw ludów tubylczych. Jednak rząd spotkał się z ostrą krytyką w związku z zajmowaniem się kwestiami dotyczącymi społeczności tubylczych w kraju, zwłaszcza po odkryciu szczątków ponad 1300 rdzennych dzieci pochowanych w byłych szkołach z internatem. Władzom nie udało się w pełni wdrożyć i udostępnić publicznego harmonogramu dziesiątek wezwań do działania i środków odpowiedzialności, a lokalne rządy nadal zaprzeczają istnieniu rasizmu i dyskryminacji wobec ludności tubylczej.
Ameryka Południowa/Łacińska
Ameryka Południowa i Łacińska borykają się z narastającymi problemami w zakresie praw obywatelskich w całym regionie. Przywódcy na tym obszarze, nawet demokratycznie wybrani, zaatakowali niezawisłość sądownictwa, media i inne przestrzenie obywatelskie. Podczas pandemii problemy tylko się nasiliły. Pokojowe protesty antyrządowe skutkowały arbitralnymi zatrzymaniami, podczas gdy przeciwnicy rządu spotykają się z oskarżeniami o korupcję i przedłużającymi się zatrzymaniami. Nierówny dostęp do informacji, tłumienie wybranych mediów i groźby pod adresem dziennikarzy podważają wolność wypowiedzi. Państwa mają trudności z rozwiązywaniem wielu z tych kwestii z powodu współudziału wymiaru sprawiedliwości w łamaniu praw. Niektóre kraje odnotowały ograniczone pozytywne zmiany: Argentyna uchwaliła ustawę legalizującą aborcję w pierwszych 14 tygodniach ciąży, a cztery stany w Meksyku zdekryminalizowały aborcję do 12 tygodnia ciąży. Meksykański Senat uchwalił również reformę mającą na celu ochronę kobiet przed przemocą; Kongres w Chile zatwierdził małżeństwa osób tej samej płci, a Argentyna jako pierwszy kraj w Ameryce Łacińskiej uznał niebinarne tożsamości płciowe w oficjalnych dokumentach tożsamości.
Azja/Pacyfik
W regionie Azji i Pacyfiku istniejące już problemy z prawami obywatelskimi zostały zaostrzone przez pandemię Covid-19 i zmiany w rządzie. Zamach wojskowy w Birmie spowodował śmierć setek osób i arbitralne zatrzymania, podczas gdy zmiana rządu w Afganistanie doprowadziła do tłumienia praw kobiet w tym kraju. Pandemia Covid-19 służyła rządom jako usprawiedliwienie ograniczania praw i wolności, w tym nowych przepisów, które kryminalizują rozpowszechnianie „fałszywych” informacji, próby uciszenia głosów krytyki i mediów oraz zapobieganie i rozpraszanie protestów. Władze użyły nadmiernej siły wobec pokojowych demonstrantów, zwiększyła się kontrola mediów i internetu przez urzędników państwowych, a krytycy zostali poddani surowym karom. Pandemia pogorszyła również sytuację wielu kobiet w całym regionie, które spotkały się z wysokim poziomem dyskryminacji i przemocy ze względu na płeć. Ponadto społeczności LGBTQ2+ i tubylcze odnotowały wzrost ataków.
Afryka
Uznanie praw obywatelskich i demokracji w Afryce to ciągłe walki, podczas których w wielu krajach dochodzi do obalenia rządu. Pandemia Covid-19 miała znaczący wpływ na status praw obywatelskich w wielu krajach Afryki. Wysiłki rządu mające na celu powstrzymanie rozprzestrzeniania się wirusa zostały wykorzystane jako uzasadnienie tłumienia wielu praw, w tym prawa do sprzeciwu, wypowiedzi i innych wolności. Władze zakazały protestów, powołując się na obawy związane ze zdrowiem i bezpieczeństwem, i użyły nadmiernej siły, aby przerwać protesty, gdy obywatele zlekceważyli zakazy. Ponadto władze podjęły różne środki, aby uciszyć obrońców praw człowieka – takie jak arbitralne zatrzymania i oskarżenia – ograniczyć wolność mediów i zmniejszyć przestrzeń obywatelską. Dyskryminacja ze względu na płeć pozostaje problemem, przy ograniczonym dostępie do reprodukcyjnej opieki zdrowotnej, wczesnymi i przymusowymi małżeństwami oraz gwałtownym wzrostem przemocy ze względu na płeć. Społeczność LGBTQ2+ stanęła również w obliczu nękania, aresztowań i procesów sądowych ze względu na orientację seksualną lub tożsamość płciową.
Inne materiały na ten temat:
Czym jest wolność zgromadzeń: definicja, znaczenie, ograniczenia
