Czym jest praworządność?

Większość aspektów naszego życia podlega różnym zasadom i przepisom – to jakiej wysokości płacimy podatki, gdzie możemy zaparkować samochód i z jaką prędkością możemy nim jechać. Choć czasami jest to niewygodne, panuje powszechne przekonanie, że poświęcenie, jakiego wymaga od nas przestrzeganie prawa, jest tego warte, ponieważ jeśli wszyscy grają do tej samej bramki, ułatwia to życie całemu społeczeństwu.

Akceptacja tych zasad i wiara w utylitarne ideały odgrywają tutaj ważną rolę, ponieważ pozytywne rezultaty zależą od szerokiego uczestnictwa i indywidualnego poświęcenia dla większego dobra (czyli rezygnacji z absolutnej wolności – robienia tego, co chcę i kiedy chcę). Dlatego oczekiwalibyśmy, że nasi prawodawcy, którzy dyktują prawo, będą nam dawać dobry przykład.

Wyobraź sobie, że pewnego niedzielnego popołudnia wybierasz się na przejażdżkę, gdy nagle zatrzymuje cię policja i wręcza mandat za jazdę z prędkością 80 km/h w strefie z ograniczeniem do 50 km/h. W momencie wypisywania twojego mandatu z wielką prędkością mija was czerwony samochód. Patrzysz wyczekująco na policjantkę, ale ona macha ręką – to pani burmistrz – odpowiada – ograniczenie prędkości jej nie obowiązuje. Kiedy twój mandat przyjdzie pocztą (płatny na rzecz lokalnych władz, które wypłacają pensję pani burmistrz), prawdopodobnie poczujesz, że zostałeś źle potraktowany.

Tu właśnie wkraczają rządy prawa.

Praworządność to zbiór zasad, które stanowią, że nikt, w tym rządy, politycy czy prawodawcy, nie stoi ponad prawem. Ta filozofia polityczna odwołuje się do idei, że system praw, instytucji i norm ma na celu zapewnienie odpowiedzialności obejmującej wszystkie poziomy społeczeństwa, co oznacza, że nikt nie jest traktowany w sposób preferencyjny. Praworządność nie odnosi się do żadnego konkretnego prawa, ale raczej do zbioru praw i wspólnych standardów w państwie lub społeczności, z którymi związani są wszyscy obywatele i instytucje, a także do systemów i mechanizmów egzekwujących te prawa.

System rozliczania z odpowiedzialności opiera się na 4 ogólnych zasadach:

Odpowiedzialność

Praworządność ma na celu pociągnięcie do odpowiedzialności każdego, niezależnie od zajmowanego stanowiska. Ta odpowiedzialność dotyczy zarówno rządu, jak i instytucji i nie dopuszcza wyjątków ani preferencyjnego traktowania. Oznacza to, że ani funkcjonariusze policji ani członkowie rządu nie powinni być zwolnieni z odpowiedzialności wobec prawa z powodu zajmowanego stanowiska.

Równe prawo

Aby rządy prawa były sprawiedliwe, powinny być zrozumiałe, dostępne dla szerszej publiczności, nie podlegać drastycznym zmianom (stabilne) i być jednolicie stosowane, czyli nie powinny być bardziej rygorystyczne wobec jednych niż wobec drugich.

Praworządność posiada także wymiar moralny, który gwarantuje poszanowanie praw człowieka, ochronę własności, poszanowanie umów i egzekwowanie praw procesowych.

Otwarte zarządzanie

Nie bez znaczenia jest również sposób wdrażania prawa. Obejmuje to cały cykl życia prawa, począwszy od momentu jego przyjęcia, po zastosowanie, wdrożenie i sposób jego egzekwowania. Wszystkie te kroki muszą być przejrzyste, dostępne dla wszystkich, sprawiedliwie podjęte, a także następować bezzwłocznie.

Bezstronny wymiar sprawiedliwości

Instytucje stosujące prawo powinny reprezentować swoją społeczność, posiadać odpowiednie kwalifikacje, a przy wykonywaniu swojej pracy przestrzegać norm etyki zawodowej. Powinien istnieć podział władzy między tymi, którzy egzekwują prawo a osobami sprawującymi władzę polityczną. Ich urzędy powinny być dostępne dla publiczności.

Czym jest indeks praworządności?

Indeks praworządności zapewnia przegląd stanu praworządności na całym świecie i obejmuje 139 krajów i jurysdykcji. W rocznym raporcie, za pośrednictwem ogólnokrajowych ankiet, zbierane są opinie ogółu społeczeństwa, a także opinie krajowych prawników i ekspertów. Zestawione dane pokazują, jak jest postrzegana praworządność w każdym kraju, a na ich podstawie tworzone są, oparte na ośmiu czynnikach, rankingi. Mają one służyć jako narzędzie pomagające w informowaniu i wspieraniu pracy rządów, organizacji społeczeństwa obywatelskiego, środowisk akademickich, przedsiębiorstw i obywateli na rzecz wzmocnienia praworządności.

Początki praworządności: tło historyczne

Podstawowe idee składające się na rządy prawa zakładające, że żaden władca nie stoi ponad prawem, wywodzą się ze starożytnych cywilizacji. Według greckiego myśliciela Arystotelesa „bardziej właściwe jest, aby rządziło prawo niż którykolwiek z obywateli”. Uważał, że ludzie powinni podlegać prawu, a nie odpowiadać przed jednostką, jednak ponieważ łatwiej jest scentralizować „najwyższą” władzę w rękach jednej osoby, należy ją traktować jak sługę i obrońcę prawa. Kontrastuje to z długo utrzymywanym poglądem, że władcy są wyznaczani na mocy boskiego prawa i dlatego stoją ponad nim.

Rządy prawa kierują się ideą, że prawo jest narzędziem mającym pomagać i służyć ludziom oraz zwiększać ich wolność, a nie ją ograniczać. Według Cycerona „Wszyscy jesteśmy sługami praw, abyśmy mogli być wolni”.

Ten tok myślenia kontynuował Thomas Paine, który w swojej książce „Zdrowy rozsądek” napisał, że „...w Ameryce królem jest prawo. Gdyż jak w ustrojach absolutnych król jest prawem, tak w krajach wolnych prawo powinno być królem, a to jedynym.”

8 głównych czynników rządów prawa

Indeks WJP mierzy skuteczność praworządności w oparciu o 8 wskaźników.

1. Ograniczenia uprawnień rządowych

Główną ideą rządów prawa jest to, że ci, którzy sprawują władzę, sami podlegają prawu. Oznacza to, że istnieje zbiór praw ograniczających zakres działania rządu oraz podział władzy na władzę ustawodawczą i sądowniczą. System kontroli i równowagi ograniczający i zapewniający nadzór rządowy powinien być kontrolowany poprzez audyty i przeglądy przeprowadzane przez podmioty pozarządowe. Urzędnicy rządowi, którzy łamią prawo, powinni podlegać sankcjom. W takim wypadku powinno dojść do płynnego przekazania władzy, na mocy obowiązujących przepisów.

2. Brak korupcji

Urzędnicy państwowi na wszystkich stanowiskach, w tym urzędnicy służby cywilnej, prawodawcy, sędziowie, policja i wojsko, nie powinni wykorzystywać urzędu publicznego do swoich osobistych celów.

3. Otwartość rządu

Ważnym aspektem praworządności jest dostępność i przejrzystość: prawo powinno być łatwo dostępne dla obywateli, a rząd powinien publikować wszelkie gromadzone przez siebie dane. Państwo powinno sprzyjać aktywnemu uczestnictwu obywateli w kwestiach ważnych dla społeczeństwa, a także wdrażać procesy umożliwiające ludziom zgłaszanie skarg i przekazywanie informacji zwrotnych.

4. Prawa podstawowe

Czynnik praw podstawowych ma związek z tym, że koncepcja rządów prawa dotyczy nie tylko idei, że sama praworządność ma być najwyższą wartością - ważna jest również treść prawa. W końcu, jeśli obowiązujące prawa są opresyjne, można je wykorzystać przeciwko ludziom, aby służyć interesom tyrańskiego przywódcy. Dlatego przepisy powinny gwarantować poszanowanie praw podstawowych.

5. Porządek i bezpieczeństwo

Jeśli zasady praworządności są wdrażane we właściwy sposób, powinny dbać o zachowanie pokoju. Zamiast szukać osobistej zemsty, ludzie powinni czuć, że mogą polegać na państwie, które zahamuje przestępczość i wymierzy sprawiedliwość. Wykorzystywanie prawa i struktur państwowych do reagowania na skargi zapobiega groźbie konfliktu cywilnego.

6. Egzekwowanie przepisów

To nasze działania mogą ożywić prawo, czyniąc je czymś więcej niż tylko słowami na papierze. Prawo przenika nasze codzienne życie w formie regulacji, a skuteczność rządów prawa można zaobserwować mierząc, w jakim stopniu te regulacje są wdrażane i egzekwowane. Czy rząd daje przykład, wdrażając własne przepisy i robi to w sposób spójny i sprawiedliwy? Czy rząd egzekwuje regulacje kontrolując sektor publiczny i prywatny np. poprzez wdrażanie protokołów BHP lub przestrzeganie prawa pracy?

7. Sprawiedliwość cywilna

Ważnym aspektem utrzymania rządów prawa jest to, że wszyscy otrzymują jednakowe wsparcie – co oznacza, że ludzie ze wszystkich warstw społecznych wierzą, że system sądownictwa cywilnego jest dla nich jednakowo dostępny i może w sprawiedliwy sposób rozwiązać ich problemy. Jeśli martwisz się, że sędzia siedzi w kieszeni zamożnych biznesmenów lub nie stać cię na prawnika, możesz ulec pokusie, by szukać rozwiązań swoich problemów poza prawem. Aby temu zapobiec, wymiar sprawiedliwości w sprawach cywilnych powinien być wolny od korupcji, dyskryminacji czy wpływów politycznych. Postępowanie sądowe powinno być prowadzone terminowo, a wydana przez sędziego decyzja powinna być skutecznie wykonywana.

8. Sprawiedliwość karna

Dla wielu osób policja jest twarzą prawa. Jeśli uważamy, że grozi nam niebezpieczeństwo lub popełniono wobec nas przestępstwo, zwracamy się o pomoc do wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych. Jeśli ten system jest skuteczny, daje ludziom możliwość rozwiązywania osobistych problemów i usuwa pokusę wzięcia sprawy w swoje ręce. Nie bez znaczenia jest też to, w jaki sposób traktowani są sprawcy przestępstw. Czy domniemywa się, że są niewinni? Czy mają dostęp do pomocy prawnej? Jak są traktowani w więzieniu?

Jak praworządność wpływa na społeczeństwo?

Jeśli masz szczęście dorastać w społeczeństwie silnie przestrzegającym rządów prawa, może ci być trudno zobaczyć, jak bardzo pozytywnie wpływa to na twoje codzienne życie. Istnieje szansa, że przyjmujesz to za pewnik. Kiedy czytasz poranną gazetę, możesz nie docenić faktu, że nie każdy ma dostęp do niezależnie napisanego artykułu, który jest krytyczny wobec rządu. Możliwość protestowania na ulicy lub dostęp do podstawowych praw w postaci usług, takich jak dostęp do opieki zdrowotnej i edukacji, to systemy zakorzenione w rządach prawa. Gdyby skorumpowani politycy wykorzystywali publiczne pieniądze do prywatnych celów, infrastruktura publiczna zaczęłaby się rozpadać.

Pozostaje jeszcze szersza perspektywa. Wielu z nas przyjmuje za pewnik pokojową zmianę władzy (co jest być może największym osiągnięciem demokracji). Jednak szturm na Kapitol w USA w zeszłym roku był niepokojącym zwiastunem, którego Europa nie powinna ignorować – rządy prawa są jak ogród, który wymaga ciągłej pielęgnacji. Roczny raport Liberties pokazuje, że praworządność w Europie schodzi na złą drogę. Aby znaleźć się na pewniejszym gruncie, UE musi dotrzymać obietnic dotyczących wzmocnienia społeczeństwa obywatelskiego, ochrony wolności mediów i wspierania praworządności.

Dalsza lektura:

• Liberties publikuje raport nt. praworządności 2022: rządy UE łamiące lub zaniedbujące swoje demokracje
• Inwazja Putina na Ukrainę powinna zmotywować europejskich przywódców do wzmocnienia swoich demokracji
• Czym jest przestrzeń obywatelska? Dlaczego jest to kluczowy element każdego demokratycznego społeczeństwa? Jak dbamy o jej ochronę?

Zdjęcia:

Max Fischer /Pexels