W niniejszym artykule przeanalizowana zostanie sprawa Zacharowa w kontekście masowej inwigilacji, która zagraża naszym prawom i swobodom.

Od kiedy w 2003 r. Edward Snowden ujawnił metody przechwytywania informacji na szeroką skalę przez USA i inne mocarstwa zachodnie, nie ma żadnych wątpliwości co do tego, że inwigilacja jest faktem. Być może zaakceptowaliśmy to bez większej troski, chronieni anonimowością liczb oraz przekonaniem, że nie mamy nic do ukrycia, mimo to międzynarodowe mechanizmy nadzoru na szeroką skalę stanowią poważne zagrożenie dla praw człowieka, o czym świadczy coraz większy niepokój wyrażany przez ONZ.

Hipernadzór

Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło rezolucje, takie jak ta o prawie do prywatności w Erze Cyfrowej, Wysoka Komisja ds. Praw Człowieka opublikowała raporty, a w lipcu 2015 r. powołano stanowisko Specjalnego Sprawozdawcy. Po wrześniowych zamachach na WTC nastała era niewiarygodnego wzrostu inwigilacji i kontroli społecznej, która nasila się każdego dnia w wyniku odpowiednich przepisów, przyjmowanych przez kolejne rządy.

Orzeczenie wydane przez Wielką Izbę Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (ETPCz) w sprawie Romana Zacharowa przeciwko Rosji powinno być czytane w kontekście tej coraz bardziej niepokojącej sytuacji. Jej pierwszymi oznakami, na płaszczyźnie Europejskiej, były orzeczenie ETPCz uznające nieważność umowy Safe Harbour pomiędzy USA a UE (sprawa Schremsa) oraz rezolucja PE dotycząca masowej inwigilacji obywateli Europy, która podkreślała ważną rolę Edwarda Snowdena.

Prawa określają demokrację

To sprawa precedensowa, która poszukuje rozwiązania tego globalnego problemu. ETPCz dokonuje dogłębnej analizy rosyjskiego systemu prawnego odnośnie poziomu, do którego reguluje on narzędzia tajnego przechwytywania informacji. Cały system jest poddany próbie dzięki poszerzonej interpretacji Artykułu 34 Konwencji, przez wyraźne odniesienie się do votum separatum Sędziego Dedowa.

Prawo do prywatności, tak jak wolność poglądów, jest istotne nie tylko dla jednostek, ale dla społeczeństwa jako całości. To jedno z praw, które stanowią definicję demokracji, jak zaopiniowała w raporcie większościowym Sędzia Ziemele, wyjaśniając, że rosyjska ustawa i jej podobne „naruszają rządy prawa i zasady demokracji.”

Trybunał w Strasburgu zaznacza, że prawne upoważnienie nie jest odpowiednią gwarancją przeciwko nadużyciom i arbitralnemu wykorzystywaniu dostępu do tajnych informacji, jako że takie upoważnienie nie gwarantuje, iż wszystkie środki nadzoru będą wykorzystywane jedynie „w przypadkach istotnych dla społeczeństwa demokratycznego.”

Stwarza potrzebę zagwarantowania realnej i skutecznej kontroli tych interwencji, zarówno prawnej, jak i obywatelskiej. Ta kontrola powinna dotyczyć całego procesu nadzoru, definiując okoliczności i warunki, w których przechwytywane informacje są przechowywane i niszczone.

Podążać śladami Rosjan?

Orzeczenie wymaga uważnego przyjrzenia się systemowi. Hiszpańskie prawodawstwo w tej kwestii różni się od legislacji rosyjskiej. Hiszpania w 2001 r. powołała System Kontroli Informacji (SITEL), chociaż zaczął on działać dopiero w 2004 r., z powodu wątpliwości dotyczących jego legalności. Hiszpańska Policja, Straż obywatelska (Guardia Civil) oraz Narodowe Centrum Wywiadu (CNI) posiadają bezpośredni dostęp do tego systemu.

Jednak kiedy rosyjskie Rozporządzenie nr 70 wymienia szczegóły techniczne tajnego dostępu do informacji, w Hiszpanii opinia publiczna nie wie nic na temat rozwiązań technicznych pracy SITEL, a tym bardziej nowego systemu: Evident X-Stream.

SITEL pozwala na bezpośredni dostęp do systemów dostawców sieci, aby uzyskać informacje na temat użytkowników, co oznacza, że przechwycenie informacji może się zdarzyć przed otrzymaniem prawnego pozwolenia, dokładnie po to, aby uzyskać wskaźniki, które potem będzie można wykorzystać do usprawiedliwienia akcji. Pod tym względem ETPCz nie pozostawia wątpliwości, że jedyną gwarancją przeciwko nadużyciom władzy i nieograniczonemu dostępowi do danych przez rządy jest obowiązek przedstawienia dostawcy usług prawnego pozwolenia, zanim uzyska się dostęp do informacji danego obywatela.

Niewystarczające gwarancje

Prawo, które reguluje śledztwa prowadzone przez CNI sprzed wydania pozwolenia, pozostawia niejasne niemal wszystkie kluczowe aspekty tego zagadnienia. Nie określa w jaki sposób oraz w jakich okolicznościach przechwytywane dane mają być przechowywane, wykorzystywane i niszczone.

Reforma ustawy o prawie karnym także posiada wiele luk. Oferuje możliwości inwigilacji, które generują wiele wątpliwości: zakłada użycie oprogramowania szpiegowskiego, które pozwala na obserwację prawie wszystkiego oraz pozostawia sędziom ustalenie środków gwarantujących zachowanie informacji uzyskanych tą drogą, jak również kwestie przechowania i niszczenia danych, zachowując niewielki obszar na dyskrecję w tych ważnych tematach.

Trybunał w Strasburgu nie uważa, że te systemu opierające się na pozwoleniach do przechwytywania danych stanowią wystarczające gwarancje.

Ponadto, potrzeba znacznie więcej w zakresie „jakości” prawa, które regulują tajne przechwytywanie danych obywateli, jak również możliwości odwoływania się do sądu, aby sprawdzić legalność inwigilacji, której został poddany obywatel.

Pilar Eirene de Prada jest prawniczką i politolożką specjalizującą się w budowaniu pokoju i prawach człowieka, a także aktywistką na rzecz pokoju. Prowadzi badania w zakresie roli społeczeństwa obywatelskiego w procesie dążenia do pokoju.