W demokracji to my decydujemy, w jaki sposób wybrani przez nas przedstawiciele wykorzystują uprawnienia i zasoby, które im przekazaliśmy. Kiedy rządzą obywatele, możemy wymagać od naszych przywódców, aby robili to, co najlepsze dla nas wszystkich. Z naszego raportu wynika jednak, że w 2022 r. rządy w całej UE nadal utrudniały obywatelom nakłanianie swoich przywódców do działania w ich najlepszym interesie.

W 2022 roku wszyscy odczuli konsekwencje rosyjskiej inwazji na Ukrainę, podobnie jak szkody klimatyczne, jakie powoduje spalanie paliw kopalnych. Koszty ogrzewania naszych domów i wyżywienia naszych rodzin rosły o wiele szybciej niż pensje płacone przez pracodawców, a wiele osób musiało wybierać między ogrzaniem domu a kupnem jedzenia. Powodzie, pożary, fale upałów, burze i susze zagrażały naszemu zdrowiu, dostawom wody i żywności oraz bezpieczeństwu naszych domów.

Niniejsze sprawozdanie nie ocenia, czy rządy UE działały w najlepszym interesie swoich obywateli, wybierając sposób reakcji na te wydarzenia. Z raportu wynika jednak, że nawet w 2022 r. w wielu krajach UE obywatelom coraz trudniej było zabierać głos w kwestii rozwiązywania problemów oraz domagać się pożądanych przez nich rozwiązań. Czasami wydaje się to celową próbą wykluczenia obywateli z demokratycznych procesów, np. przez osłabianie zasad i organizacji zapewniających funkcjonowanie demokracji lub odmowę naprawy niedociągnięć stworzonych przez same rządy w przeszłości.

Aby demokracja mogła funkcjonować prawidłowo, obywatele muszą mieć dostęp do rzetelnych informacji, a do tego potrzebne są im dobrej jakości media. Muszą mieć możliwość wyrażania swoich obaw – czy to poprzez stowarzyszenia, czy też wspólne protesty – a rządy muszą być chętne ich wysłuchać, w tym poprzez konsultowanie się ze swoimi obywatelami przy tworzeniu nowych przepisów. Jeśli politycy nie działają w naszym najlepszym interesie, na przykład odbierając nam wolności, szerząc nienawiść dla korzyści politycznych lub zabierając nasze zasoby dla siebie, obywatele potrzebują niezależnych mechanizmów koniecznych do naprawy tych sytuacji, takich jak rzecznik praw obywatelskich lub sąd, który jest łatwo dostępny i szybko podejmuje decyzję.

To są dźwignie, które powinny znajdować się w rękach obywateli, tak aby demokracja jako system sprawowania rządów działała na naszą korzyść. Nawet w 2022 r. wiele rządów nadal je osłabiało lub zaniedbywało.

Najgorsi winowajcy

Jak pokazywały już nasze raporty z poprzednich lat, Węgry i Polska to wciąż najwięksi wewnątrzunijni winowajcy. Chociaż UE uruchomiła swój nowo utworzony mechanizm warunkowości, aby wstrzymać fundusze Węgrom, nie przyniosło to jeszcze rzeczywistej poprawy. Podobnie, reformy negocjowane z Polską w zamian za uwolnienie unijnych środków na odbudowę po pandemii koronawirusa doprowadziłyby jedynie do niewielkich usprawnień, które nie uwolniłyby sędziów od kontroli politycznej. Rządy te nadal wdrażają szereg środków mających na celu centralizację władzy, uciszenie przeciwników, kontrolowanie opinii publicznej i uniknięcie przegrania nadchodzących wyborów.

Chociaż jest jeszcze za wcześnie, by oceniać, wczesne oznaki sugerują, że nowe rządy utworzone we Włoszech i Szwecji w 2022 r. stwarzają ryzyko, że rządzące koalicje mogą zwrócić się w stronę autorytaryzmu, jeśli istniejące mechanizmy kontroli instytucjonalnej nie będą wystarczająco silne. Potwierdza to na przykład fakt, że retoryczne ataki na organizacje pozarządowe i media ze strony tych dwóch nowych rządów już znacznie się nasiliły.

Natomiast wydarzenia w Słowenii od czasu zmiany skrajnie prawicowego rządu pokazują, że kraje mogą naprawić swoje demokracje. Widzieliśmy na przykład kroki podejmowane w celu przywrócenia niezależności instytucji, takich jak nadawcy publiczni, a także wypłacane odszkodowania obywatelom bezprawnie ukaranym grzywną za protesty pod rządami poprzedniego skrajnie prawicowego rządu.

Ogólne trendy

W porównaniu z poprzednimi latami nadal obserwujemy problemy z wolnością prasy, swobodą obywateli do protestowania lub angażowania się w pracę organizacji pozarządowych, a także ogólną gotowością rządów do słuchania obywateli. Widzimy również, że zasady i instytucje, których zadaniem jest upewnienie się, że rządy wykorzystują nasze zasoby i uprawnienia dla dobra publicznego, nadal są pozbawiane pieniędzy, uprawnień i niezależności, których potrzebują do wykonywania swojej pracy. Wiele rządów nadal atakuje zmarginalizowane grupy, często po to, by odwrócić uwagę opinii publicznej od ich własnych niepowodzeń w rozwiązywaniu problemów swoich obywateli.

Oto kilka przykładów:

- Dziennikarze zajmujący się sprawami interesu publicznego, takimi jak korupcja, byli nękani fałszywymi pozwami sądowymi w Bułgarii, Chorwacji, na Węgrzech, we Włoszech, w Holandii i w Polsce.

- Kilka krajów wykorzystało również swoje uprawnienia do ograniczenia prawa do protestu, zwłaszcza w stosunku do osób wzywających do działań w sprawie zmian klimatu, na przykład w Belgii, Estonii, Francji, Niemczech, Włoszech, Holandii i Szwecji. W niektórych przypadkach władze działały na podstawie uprawnień utworzonych w celu radzenia sobie z pandemią, które nadal obowiązują.

- W Bułgarii, Czechach, Niemczech, na Węgrzech, w Polsce, Słowacji i Hiszpanii znaleźli się politycy mający wpływ na wybieranie, awansowanie i dyscyplinowanie sędziów. Trybunał ustalił również, że rządy Belgii, Chorwacji, Estonii, Francji, Niemiec, Włoch, Irlandii i Polski pozbawiły swoje systemy sądowe zasobów potrzebnych do rozstrzygania spraw w rozsądnym terminie.

- W tym roku byliśmy świadkami ciągłych retorycznych ataków oraz nakładania restrykcyjnych i karnych środków wobec migrantów (w Chorwacji, Estonii, Francji, Niemczech, na Węgrzech, we Włoszech, w Irlandii, na Litwie, w Słowenii i Hiszpanii), członków mniejszości etnicznych (w Bułgarii, Francji, Szwecji) i LGBTIQ (w Czechach, na Węgrzech, w Irlandii i na Słowacji).

Nasze zalecenia dla UE

Im mniej obywatele kontrolują swoich przywódców, tym mniejsze jest prawdopodobieństwo, że rozwiążą ważne dla ludzi problemy lub wybiorą rozwiązania, które służą naszym najlepszym interesom. Kiedy demokratyczne rządy nie zapewniają już obywatelom tego, czego potrzebują, ludzie tracą wiarę w demokrację i niestety zbyt często zwracają się ku siłom autorytarnym. Europejskie rządy powinny mieć świadomość, że jeśli nie pielęgnują swoich demokracji, torują drogę ekstremistycznym politykom, którzy nie zawahają się zniszczyć całego systemu, jak miało to miejsce na Węgrzech i w Polsce. Przywódcy krajów, które twierdzą, że wspierają demokrację, powinni promować system, który utrzymuje ich przy władzy.

Dlatego w naszym raporcie proponujemy UE szereg rekomendacji, dotyczących sposobu, w jaki może ona wspierać i chronić praworządność, demokrację i prawa podstawowe w swoich państwach członkowskich. Krótko mówiąc, wzywamy UE do:

• Uruchomienia mechanizmu warunkowości w stosunku do Polski i ustalenia kwoty zawieszonych środków dla Węgier i Polski na poziomie gwarantującym rzeczywiste reformy
• Poprawy sposobu raportowania na temat praworządności poprzez rozszerzenie zakresu raportu o czynniki kontekstowe, które mają wpływ na stan praworządności lub wskazują na problemy związane z kwestią praw człowieka.
• Poprawy sposobu monitorowania postępów lub regresu, wykorzystując roczne sprawozdanie Komisji jako podstawę zorganizowanego dialogu między instytucjami i rządami krajowymi, w którym udział powinny wziąć parlamenty narodowe i społeczeństwo obywatelskie
• Wykorzystania wszelkich dostępnych uprawnień, aby wspierać rządy i wywierać na nie presję, aby promowały i egzekwowały standardy praworządności, w tym zawieszanie funduszy dla rządu w ramach mechanizmu warunkowości, zapewnienie funduszy na wspieranie dziennikarstwa i społeczeństwa obywatelskiego; postępowań w sprawie uchybienia zobowiązaniom państwa członkowskiego, procedury z art. 7 oraz wydawanie wytycznych
• Zapewnienia, aby inicjatywy, które mogą mieć wpływ na praworządność, były wykorzystywane do ich pełnego promowania, takich jak środki i ustawy dotyczące cyfryzacji sądownictwa, dezinformacji, wolności mediów i pozwów typu SLAPP
• Sprostanie głównym wyzwaniom dotyczącym legitymacji i wiarygodności UE, takim jak skandal Qatargate

O raporcie

To nasze czwarte roczne sprawozdanie na temat stanu praworządności, demokracji i praw podstawowych w całej UE. Raport obejmuje 18 krajów UE i jest najbardziej dogłębną analizą tego rodzaju opracowaną przez sieć organizacji pozarządowych. Raport został przygotowany przez Liberties we współpracy z 45 organizacjami z całej Europy: połączenie naszych własnych członków i szeregu partnerów zewnętrznych. Podobnie jak w poprzednich latach, publikacja służy dwóm celom: stanowi źródło informacji, które przekazujemy Komisji Europejskiej w ramach jej corocznego audytu dotyczącego praworządności w UE oraz jest źródłem niezależnych analiz dla dziennikarzy, badaczy i innych osób zainteresowanych stanem demokracji w UE.

Źródła

Pobierz pełen raport tutaj.

Przeczytaj również:

Rządy nadal osłabiają demokrację: raport 45 organizacji nt. praworządności w UE

Społeczeństwo obywatelskie w 2023: organizacje pozarządowe nadal na lodzie

Raporty krajowe 2023

Nasz Raport podsumowuje informacje zebrane w 18 krajach członkowskich UE przez 45 organizacji ochrony praw człowieka, a mianowicie:

• Liga Praw Człowieka (Belgia),
• Bułgarski Komitet Helsiński (Bułgaria)
• Centrum Badań nad Pokojem (Chorwacja)
• Liga Praw Człowieka, Glopolis (Republika Czeska)
• Estońskie Centrum Praw Człowieka (Estonia)
• Vox Public (Francja)
• Society for Civil Rights GFF, FragDenStaat, LobbyControl (Niemcy)
• HCLU Węgierski Związek Swobód Obywatelskich (Węgry)
• Irlandzka Rada Swobód Obywatelskich, Irlandzki Kongres Związków Zawodowych (ICTU), Szkoła prawa w Dublinie (Trinity College), Irlandzka Rada ds. Imigrantów (ICI), Inclusion Ireland, Intersex Ireland, Community Law and Mediation, Justice for Shane, Mercy Law Resource Centre (MLRC), Irlandzka Fundacja na rzecz Reformy Więziennictwa (IPRT), Krajowy Związek Dziennikarzy, Age Action Ireland, Irlandzka Sieć Przeciwko Rasizmowi (INAR), Outhouse, Irlandzki Ruch Wędrowców (ITM), Pavee Point, Free Legal Advice Centres (FLAC), Mental Health Reform (Irlandia)
• Associazione Antigone, Włoska Koalicja na rzecz Praw Obywatelskich i Swobód (CILD), A Buon Diritto Onlus, ASGI Stowarzyszenie Studiów Prawnych nad Imigracją, Osservatorio Balcani e Caucaso Transeuropa (OBCT) (Włochy)
• Instytut Monitorowania Praw Człowieka (Litwa),
• Holenderski Komitet Helsiński, Free Press Unlimited, Transparency International Nederlands (Holandia)
• Helsińska Fundacja Praw Człowieka (Polska)
• Stowarzyszenie na rzecz obrony Praw Człowieka w Rumunii – Komitet Helsiński, Apador-CH (Rumunia),
• Via Iuris (Słowacja)
• Peace Institute - Institute for Contemporary Social and Political Studies (Słowenia)
• Rights International Spain RIS (Hiszpania)
• Obrońcy Praw Obywatelskich, Międzynarodowa Komisja Prawników (Szwecja)

Raporty z poprzednich lat:

2022 2021 2020

Opracowanie niniejszego Raportu zostało sfinansowane ze środków Unii Europejskiej.