Na to pytanie odpowiedzi udzielił Europejski Trybunał Praw Człowieka (ETPC), orzekając w sprawie Azienda Agricola Silverfunghi S.A.S. i inni przeciwko Włochom(skargi nr 48357/07, 52677/07, 52687/07 i 52701/07). W wyroku Trybunału, ocenie zgodności z Europejską Konwencją Praw Człowieka (EKPC) poddana została kwestia stosowania z mocą wsteczną przepisów znowelizowanej ustawy, pozbawiających włoskie przedsiębiorstwa ulg w płatności składek na ubezpieczenie społeczne pracowników.

Prawo działa wstecz?

Skargi do ETPC wniosły cztery włoskie spółki. W 1988 r. we Włoszech uchwalona została ustawa zachęcająca poprzez szereg ulg i zwolnień do podejmowania działalności gospodarczej (rolniczej) w zacofanych gospodarczo regionach kraju. Z przepisów tych skorzystały skarżące spółki, co pozwoliło im m.in. na dwukrotną redukcję wysokości opłacanych przez nie składek na ubezpieczenie społeczne pracowników. Choć ustawa stanowiła, że przysługujące ulgi nie są względem siebie alternatywne, włoski organ ubezpieczeń społecznych (wł. Istituto Nazionale della Previdenza Sociale „INPS”) dokonał własnej interpretacji przepisów, zgodnie z którą ulgi nie łączyły się i mogły być stosowane jedynie rozdzielnie.

Nie zgadzając się z tą interpretacją, skarżący wszczęli postępowania sądowe, domagając się od INPS zwrotu kwoty, jaką otrzymaliby z przewidzianych prawem ulg, stosowanych kumulatywnie. Sprawę udało im się wygrać zarówno w pierwszej, jak i drugiej instancji.

W międzyczasie, w 2003 r. w drodze nowelizacji ustawy ostatecznie przesądzono, że ulg przewidzianych w ustawie nie można łączyć. Po wejściu w życie nowelizacji, INPS wniósł skargę kasacyjną. W 2006 r., sąd kasacyjny orzekł, przychylając się do żądania zawartego w skardze, że nowelizacja ustawy stanowi interpretację legalną problematycznego przepisu. W ocenie sądu może ona być zastosowana z mocą wsteczną w celu nadania ustawie oryginalnie zamierzonego brzmienia.

Naruszenie prawa do rzetelnego procesu

W skardze do ETPC spółki zarzuciły naruszenie art. 6 ust. 1 EKPC (prawo do rzetelnego procesu sądowego). Do naruszenia miało dojść poprzez fakt, że nowa ustawa, która z mocą wsteczną dokonała zmian uprawnień do łączenia ulg, została uchwalona podczas trwającego postępowania sądowego i miała decydujący wpływ na jego wynik. Spółki wskazały także, że nowelizacja ustawy naruszyła ich prawo do własności, gwarantowane przez art. 1 Protokołu nr 1 do EKPC.

Badając skargę pod kątem naruszenia art. 6 Konwencji ETPC stwierdził, że nawet zakładając konieczność nowelizacji ustawy w celu wyjaśnienia istniejących wątpliwości prawnych, to okoliczność ta nie może stanowić usprawiedliwienia dla stosowania ustawy ze skutkiem retroaktywnym. W związku z tym Trybunał orzekł, że doszło do naruszenia artykułu 6 ust. 1 EKPC.

Szeroki margines swobody ocen

Oceniając zarzut naruszenia art. 1 protokołu nr 1 do EKPC, Trybunał zauważył, że przepisy regulujące płatności podatków i innych składek powinny zachowywać właściwą równowagę między interesem fiskalnym państwa a ochroną praw jednostki. Mając powyższe na uwadze Trybunał stwierdził, że władze krajowe są w stanie najlepiej zdecydować, co jest konieczne dla realizacji interesu publicznego, a zatem przysługuje im szeroki margines swobody w podejmowaniu decyzji odnośnie strategii gospodarczej i społecznej państwa. ETPC stwierdził, że działania państwa w zakresie określania ulg jako alternatywnych miały na cel na celu zmniejszenie wydatków publicznych, ponoszonych przez podatników. Pozbawienie spółek możliwości łącznego korzystania ze zwolnień nie pozbawiło ich możliwości prowadzenia dalej działalności i korzystania z ulg. Tym samym ETPC nie dopatrzył się naruszenia artykułu 1 Protokołu nr 1.

Niniejszy wyrok po raz kolejny w ostatnim czasie pokazuje, że osoby prawne korzystają z możliwości dochodzenia praw gwarantowanych przez EKPC. Skuteczność tego instrumentu ochrony prawnej z perspektywy spółek jest jednak ograniczona, gdyż Trybunał wciąż bardzo wstrzemięźliwie podchodzi do zarzutów naruszenia podstawowego z punktu widzenia spółek prawa - prawa własności - zasłaniając się kontrowersyjną koncepcją marginesu oceny. Na kanwie tej sprawy warto zauważyć coraz wyraźniejszy w orzecznictwie strasburskim trend obejmowania ochroną konwencyjną kwestii z zakresu danin publicznych.

Adam Ploszka

Artykuł ukazał się w dodatku "Prawnik" do Dziennika Gazety Prawnej z dnia 5 lipca 2014 r.