Rozwój sytuacji w minionym roku pokazuje, że UE jest coraz bardziej narażona na działania rządów, które podważają prawa i wolności obywateli oraz wywierają presję na system kontroli i równowagi, który utrzymuje demokracje w dobrej kondycji.

Państwa członkowskie wdrażają problematyczne polityki, które są sprzeczne z podstawowymi wartościami, na których opiera się UE, określonymi w art. 2 Traktatu o Unii Europejskiej (TUE). Te problematyczne polityki obejmują: ingerowanie w niezależność wymiaru sprawiedliwości; ingerowanie w niezależność i pluralizm mediów; ograniczanie działalności organizacji społeczeństwa obywatelskiego (CSO); ograniczanie prawa do pokojowych protestów; oraz ataki retoryczne i restrykcyjne polityki wymierzone w marginalizowane grupy społeczne, takie jak migranci, mniejszości etniczne, kobiety i osoby LGBTI. Wiele krajów UE wprowadziło również zbyt restrykcyjne środki w reakcji na stan zagrożenia publicznego spowodowany pandemią koronawirusa, znacznie wykraczający poza konieczną i proporcjonalną reakcję na wybuch epidemii. W niektórych przypadkach jest to niezamierzona konsekwencja krótkowzrocznych polityk. W innych jest to wynikiem celowych prób podważenia wolności jednostki oraz procesu demokratycznego przez autorytarnych przywódców.

Aby zapobiec dalszemu pogarszaniu się sytuacji demokracji i zaufania ludzi do UE, Komisja powinna wykorzystać SOTEU 2020 jako sygnał ostrzegawczy dla rządów i przywódców UE i jasno powiedzieć, że nie będzie więcej kompromisu w kwestii demokracji i wolności obywatelskich. KE powinna ostrzec, że każdy atak na podstawowe wartości zawarte w art. 2 TUE spotka się z surowymi sankcjami oraz ogłosić odważne inicjatywy mające na celu promowanie wzajemnego szacunku i zapobieganie dalszym naruszeniom.

Potrzebne jest zapewnienie, że wraz z końcem pandemii obywatele odzyskają swoje podstawowe wolności

Wiele rządów UE podjęło problematyczne środki w imię ochrony zdrowia publicznego. W celu ratowania życia i ochrony grup ryzyka konieczne mogą być tymczasowe ograniczenia niektórych wolności. Jednak w większości prawa człowieka zapewniają narzędzia, których obywatele potrzebują, aby upewnić się, że ich przywódcy działają na rzecz ochrony ich dobrobytu. Reagując na pandemię rządy niepotrzebnie ograniczyły te prawa. Obejmowało to: nieproporcjonalne ograniczenia prawa do protestu, wolności słowa, dostępu do informacji i wolności zrzeszania się – wolności które są szczególnie istotne podczas pandemii, kiedy społeczeństwo potrzebuje narzędzi partycypacji obywatelskiej, aby upewnić się, że ich przedstawiciele robią wszystko, co w ich mocy, aby chronić ich dobrobyt; środki dyskryminacyjne, które mogą zaostrzyć marginalizację i polaryzację naszych społeczności; a także nadmierne uprawnienia policji i rozbudowany nadzór, który może naruszać naszą prywatność jeszcze długo po zakończeniu pandemii.

Ludzie oczekują, że UE pomoże rządom przeprowadzić obywateli przez pandemię na tyle bezpiecznie, jak to tylko możliwe. Przywódcy UE wiedzą, jak ważne jest zapewnienie pomocy technicznej i finansowej oraz koordynacji ze strony Unii, aby uniemożliwić populistycznym autokratom wykorzystywanie niezadowolenia publicznego do podsycania eurosceptycyzmu. Równie ważne jest, aby UE wykorzystywała dostępne jej możliwości w celu przywrócenia i promowania praw i wolności obywateli, tak aby mogli oni upewniać się, że ich rządy odpowiadają na ich potrzeby i pracują dla ich dobra.

Podczas SOTEU 2020 przewodnicząca Komisji powinna:

• zobowiązać się do opublikowania szczegółowej oceny tego, jak reakcje rządów na COVID-19 wpłynęły na prawa i wolności obywateli poprzez specjalny mechanizm monitorowania;
• ostrzec, że w przypadku stwierdzenia problemów Komisja przedstawi wyraźne zalecenia dla rządów w celu zaradzenia sytuacji i zastosuje sankcje prawne, dyplomatyczne i polityczne, gdy tylko stanie się jasne, że państwo członkowskie nie chce ich wdrożyć.
• wyjaśnić, że krajowe programy, które mają być finansowane w ramach funduszu naprawczego COVID-19, zostaną ocenione również w świetle zakresu, w jakim służą do zapewnienia znaczącego wsparcia finansowego dla lokalnych organizacji społeczeństwa obywatelskiego oraz przywrócenia i pielęgnowania tętniącej życiem przestrzeni obywatelskiej.

Ochrona wolności obywatelskich

Wiele krajów UE zdecydowanie ogranicza wolności obywatelskie i możliwość udziału społeczeństwa w swoich demokracjach. Obejmuje to cenzurę wolności słowa, ograniczenia prawa do protestu, coraz bardziej ograniczony dostęp do informacji i możliwości udziału społeczeństwa w podejmowaniu decyzji. Rządy tworzą również coraz bardziej restrykcyjne środowisko dla aktywistów i organizacji społeczeństwa obywatelskiego poprzez wrogie retoryki i kampanie oszczerstw ze strony polityków i pokrewnych im mediów. Władze nękają także za pomocą kanałów prawnych, takich jak audyty i procesy sądowe, dokonują cięć w finansowaniu publicznym i próbują blokować finansowanie prywatne, a także wprowadzają uciążliwe lub nieodpowiednie ramy regulacyjne. Celem ataków padają często aktywiści i organizacje społeczeństwa obywatelskiego, które promują praworządność, demokratyczny pluralizm, prawa podstawowe, walkę z korupcją i ochronę środowiska.

Wolności obywatelskie i organizacje społeczeństwa obywatelskiego są kluczem do prawidłowego funkcjonowania zdrowej demokracji, ponieważ są to narzędzia, za pomocą których obywatele mogą wdrażać demokrację uczestniczącą i upewniać się, że ich przedstawiciele słuchają i zajmują się ich obawami. Ataki na aktywistów i organizacje społeczeństwa obywatelskiego są tym bardziej niepokojące, że pandemia dodatkowo utrudniła funkcjonowanie społeczeństwa obywatelskiego poprzez ograniczenia praktyczne i finansowe. UE powinna zintensyfikować swoje wysiłki, tak aby odwrócić te tendencje i pielęgnować bardziej otwartą i tętniącą życiem przestrzeń obywatelską, co poprawi stan naszych demokracji.

Podczas SOTEU 2020 przewodnicząca Komisji powinna:

• wyraźnie zaznaczyć, że poszanowanie wolności obywatelskich i sprzyjające warunki dla działaczy i organizacji społeczeństwa obywatelskiego będą jednymi z kluczowych kwestii w corocznych sprawozdaniach Komisji na temat praworządności, począwszy od pierwszego sprawozdania, które ma być przedstawiane pod koniec miesiąca;
• zobowiązać się do określenia kroków w celu rozwiązania istniejących problemów i do monitorowania realizacji wydanych zaleceń, w porozumieniu z lokalnymi organizacjami społeczeństwa obywatelskiego;
• zobowiązać się do pełnego i strategicznego wykorzystania prawodawstwa UE w celu ochrony wolności obywatelskich - w tym przepisów dotyczących konkurencji, swobód rynku wewnętrznego, standardów zamówień publicznych lub ochrony danych;
• ogłosić ogólnounijne przepisy w celu wypełnienia luk w ochronie wolności obywatelskich, takich jak zasady przeciwdziałania nadużyciom (tzw. SLAPP), których celem jest uciszenie krytycznych głosów, w tym aktywistów, organizacji społeczeństwa obywatelskiego i niezależnych dziennikarzy;
• wezwać rządy UE do zmiany budżetu przyszłego programu „Prawa i wartości” zgodnie z propozycją Parlamentu, tak aby zapewnić działaczom i organizacjom społeczeństwa obywatelskiego odpowiednie fundusze na wsparcie ich długoterminowej stabilności finansowej oraz zwiększyć ich odporność na ataki i ograniczenia.

Wzmocnienie zdolności UE do promowania i ochrony wartości określonych w art. 2 TUE

Jak dotąd UE odniosła jedynie niewielki sukces w kwestii przekonywania autorytarnych rządów, aby zaprzestały celowych ataków na podstawowe wartości określone w art. 2 TUE, takie jak demokracja, praworządność i prawa podstawowe.

Inicjatywy Komisji i Parlamentu przeciwko Węgrom i Polsce, w tym uruchomienie ram praworządności i uruchomienie procedury na podstawie art. 7, w dużej mierze opierały się na gotowości Rady do wprowadzenia sankcji. Jednocześnie działaniom prawnym i wyrażanym obawom przywódców UE nie towarzyszyły działania podejmowane przez partie polityczne UE w celu zawieszenia lub wydalenia krajowych partii członkowskich naruszających wartości określone w art. 2, jak pokazuje długa debata na temat wydalenia rządzącej węgierskiej partii Fidesz z centroprawicowej Europejskiej Partii Ludowej (EPL). Wydaje się, że poszanowanie wartości określonych w art. 2 pada ofiarą gier politycznych. Ale wcale nie musi tak pozostać.

Podczas SOTEU 2020 przewodnicząca Komisji powinna:

• wyraźnie wskazać, że coroczne sprawozdania Komisji dotyczące praworządności będą zawierały jasne zalecenia dla państw członkowskich, których wdrażanie będzie ściśle monitorowane;
• zwrócić się do Rady o ustanowienie regularnego systemu wzajemnej oceny przestrzegania wartości określonych w art. 2;
• zobowiązać się do poparcia zawarcia porozumienia międzyinstytucjonalnego w sprawie wzmocnienia wartości określonych w art. 2, zgodnie z propozycją parlamentarnej Komisji Wolności Obywatelskich, Sprawiedliwości i Spraw Wewnętrznych;
• zachęcić instytucje UE do zastanowienia się nad tym, jak zapewnić ściślejsze przestrzeganie wartości określonych w art. 2 przez partie polityczne UE i ich krajowe partie członkowskie, opierając się na istniejących wymogach dotyczących rejestracji i finansowania partii politycznych UE;
• wezwać Radę i Parlament do zakończenia negocjacji w sprawie wniosku Komisji ws. uzależnienia finansowania UE od poszanowania praworządności. Rządy powinny uzgodnić skuteczny mechanizm zawieszania funduszy, które mogą być uruchamiane przez Komisję bez konieczności uzyskiwania przez państwa członkowskie wsparcia większością kwalifikowaną. Powinny również zapewnić, aby beneficjenci końcowi, w tym organizacje społeczeństwa obywatelskiego, mogli korzystać z alternatywnych kanałów dystrybucji;
• wezwać rządy UE do zmiany budżetu przyszłego programu „Prawa i wartości” zgodnie z propozycją Parlamentu i potraktować priorytetowo finansowanie na rzecz promowania oddolnego wsparcia wartości określonych w art. 2 TUE.