Istnieje spora szansa, że żyjesz w jakiejś formie demokracji. Tak jak większość Europejczyków i wszyscy mieszkańcy Unii Europejskiej - organizacje każdego państwa muszą zagwarantować między innymi demokrację i praworządność, aby móc przystąpić do UE.

Obowiązującą w UE formą demokracji jest demokracja przedstawicielska, w której obywatele głosują na swoich reprezentantów, którzy z kolei w ich imieniu ustanawiają prawa. Jednak jest też inna, starsza forma demokracji, która przez niektórych uważana jest za czystszą i bardziej autentyczną - jest to demokracja bezpośrednia.

Co oznacza bezpośrednia demokracja?

Demokracja bezpośrednia oznacza, że obywatele sami głosują nad polityką i prawami, zamiast wybierać przedstawicieli, którzy zrobią to w ich imieniu. Dlatego czasem ten system określany jest mianem "czystej demokracji". Demokracja bezpośrednia może przybierać różne formy, od wariantu, w którym wszystkie decyzje wykonawcze i ustawodawcze podejmowane są na mocy bezpośredniego głosowania narodu, po formę, w której jedynie część aktów ustawodawczych i decyzji politycznych pozostaje w rękach ludu.

Ten ostatni wspomniany system był najpowszechniejszą formą występowania demokracji bezpośredniej we współczesnej historii i jest uważany za demokrację półbezpośrednią. Ta hybrydowa forma rządzenia łączy w sobie zasady demokracji bezpośredniej i reprezentatywnej. Obywatele wybierają przedstawicieli, którzy sprawują rządy w bieżących sprawach, jednak zatrzymują prawo do głosowania bezpośredniego nad najistotniejszymi kwestiami poprzez wiążące referendum, inicjatywę ludową, do sprawowania bieżących rządów, ale zachowują prawo do bezpośredniego głosowania w ważnych sprawach poprzez referendum stanowiące, inicjatywę ludową, odebranie mandatu czy konsultacje ludowe.

Jak demokracja bezpośrednia różni się od pośredniej?

Jak wspomniano już wyżej, możemy mówić o demokracji bezpośredniej, kiedy obywatele samodzielnie głosują nad ustanowieniem praw czy polityki. Z kolei w demokracji pośredniej, czy przedstawicielskiej, lud wybiera swoich reprezentantów, którzy głosują w ich imieniu.

Jakie formy może przybrać demokracja bezpośrednia?

Wspomnieliśmy już o demokracji półbezpośredniej, którą traktować można jako formę demokracji bezpośredniej lub jako odrębny system. Konkretniej jednak dwiema podstawowymi formami demokracji bezpośredniej jest demokracja uczestnicząca (partycypacyjna) i demokracja deliberatywna.

Demokracja uczestnicząca to model demokracji, w którym obywatele mają prawo podejmowania decyzji poltycznych poprzez bezpośrednie głosowanie. Działanie to stanowi podstawę tej formy systemu - bezpośredni udział obywateli w procesie decyzyjnym przy propozycjach ustawodawczych lub strategiach politycznych.

Podobną, jednak odrębną formą demokracji bezpośredniej jest demokracja deliberatywna. W tym wariancie nacisk kładzie się na debatę i deliberację jako podstawy do podjęcia decyzji. W tym ustroju prawa mogą być uzasadnione i ustanawiane nie tylko przez poparcie większości, ale dlatego, że zostały w pełnie omówione i przedyskutowane, z uwzględnieniem wszystkich możliwych perspektyw i rozważeniem wszystkich zalet i wad takiego rozwiązania.

Aby zrozumieć różnicę między demokracją uczestniczącą, a demokracją deliberatywną najlepiej wziąć pod uwagę sam proces. W pierwszej formie obywatel udaje się do urny i oddaje głos. Z kolei w procesie deliberatywnym naród zbierałby się na pewnego rodzaju zgromadzeniu, żeby prowadzić debatę i omówić kwestie, nad którymi należy głosować, aby później podjąć decyzję w drodze zbiorowego konsensusu.

Przykłady demokracji bezpośredniej

Współczesna demokracja, przynajmniej w takiej formie, jak ją powszechnie rozumiemy, pochodzi od ustroju bezpośredniej demokracji obowiązującego w Atenach około 600 roku p.n.e. W tamtej ateńskiej demokracji obywatele nie powoływali reprezentantów do głosowania nad prawami w ich imieniu, naród sam głosował nad propozycjami ustaw i inicjatywami.

Dziś istnieje jednak niewiele państw, jeśli jakiekolwiek, w których panuje demokracja bezpośrednia. Szwajcaria dumnie podaje się za przykłąd takiego kraju - istnieje nawet rządowa strona internetowa, na której można zachwalać ustrój – jednak w rzeczywistości ustrój szwajcarski na poziomie federalnym jest demokracją półbezpośrednią. Do codziennego zarządzania narodem i podejmowania decyzji w wielu kwestiach wybierani są politycy reprezentujący wolę ludu. Mimo to obywatele utrzymują władzę demokratyczną w wysokim stopniu. Mają prawo proponowania zmian do konstytucji lub wystąpienia o przeprowadzenie referendum nad wnioskiem dowolnej ustawy wnoszonym przez rząd federalny, parlament kantonalny lub inny organ ustawodawczy.

W Stanach Zjednoczonych wiele poszczególnych stanów i okręgów utrzymuje pewną formę demokracji bezpośredniej. Na przykład w Nowej Anglii tzw. ratusze to zgromadzenia, w których lokalni mieszkańcy zbierają się w celu wspólnej dyskusji i deliberacji (będących procesem demokracji deliberatywnej) nad kwestiami lokalnych praw i przepisów. Ponadto w wielu krajach, jak chociażby w Wielkiej Brytanii i mniej więcej kilkunastu państwach UE, nadal odbywają się referenda krajowe, w ramach których obywatele mogą bezpośrednio głosować nad dowolnym wnioskiem ustawodawczym, np. prawem aborcyjnym czy wyjściem z Unii Europejskiej.

Wady i zalety bezpośredniej demokracji

Demokracja bezpośrednia lub „czysta demokracja” często postrzegana jest jako najprawdziwsza forma demokracji. W tej formie nie ma "pośredników" reprezentujących decyzje narodu, więc ludzie wybierają prawa, według których żyją. Pod tym względem uznawana może być jako z natury bardziej cnotliwa niż demokracja reprezentatywna. Nie oznacza to jednak, że nie ma swoich wad. Jakie są więc jej najważniejsze plusy i minusy?

Zalety:

-Transparentność: Demokracja bezpośrednia jest zdecydowanie najbardziej transparentną formą demokracja. Nie ma w niej miejsca na żadną "politykę zaplecza" w kwestiach ustawodawczych, ponieważ wszelkie dyskusje i debaty dotyczące istotnych decyzji odbywają się jawnie i publicznie. To naród podejmuje ostateczną decyzję nad wnioskami ustawodawczymi, a tym samym ponoszą całkowitą odpowiedzialność za rezultaty.

-Odpowiedzialność: Skoro już mowa o odpowiedzialności, w demokracji bezpośredniej gwarantowana jest pełna jawność, jeśli chodzi o wyznaczenie odpowiedzialnego za sukcesy i porażki praw lub polityki danego kraju. Dodatkowo, rząd nie może wówczas twierdzić, że jest nieświadomy woli ludu, a partyzancki lobbying i inne rodzaje ingerowania w proces legislacyjny są minimalne lub zupełnie nie istnieją.

-Współpraca: Demokracja bezpośrednia zachęca obywateli do podejmowania komunikacji i współpracy ze sobą nawzajem, nie tylko w celu rozważenia zasadności obowiązującego prawa, ale także do ustanawiania nowych praw, które najpełniej spełniałyby potrzeby większości narodu, a tym samym miałyby największe szanse na zdobycie poparcia większości ludzi. W momencie, w którym ludzie mają pewność, że ich głos będzie faktycznie brany pod uwagę w procesie legislacyjnym, wówczas znacznie chętniej się angażują i współpracują ze współobywatelami.

Wady:

-Niezdecydowanie: Ujmując to najprościej, obecnie jest więcej ludzi niż wtedy, kiedy istniały państwa z demokracjami bezpośrednimi. O wiele, wiele więcej. Weźmy na przykład Stany Zjednoczone, w których obecnie mieszka około 350 milionów ludzi. Gdyby każdy z nich musiał głosować nad każdą inicjatywą polityczną czy propozycją ustawy, nic nigdy nie zostałoby postanowione. Zwyczajnie nie byłyby to wydajny i sprawny system, a co za tym idzie osłabłaby skuteczność rządu.

-Uczestnictwo: Wszyscy jesteśmy zajętymi ludźmi. Mamy swoje prace, rodziny, którymi musimy się zaopiekować i drużyny sportowe, dzięki którym walczymy z niezdrowymi nałogami. Gdybyśmy musieli rozważać każdą decyzję, ostatecznie stracilibyśmy zainteresowanie tematem. Albo zwyczajnie nie znaleźlibyśmy czasu, aby spełnić te wymagania.

-Napięcie: Podejmowanie ważnych decyzji często powoduje napięcie między osobami o przeciwnych poglądach. Im ważniejsza dana decyzja, tym większe napięcie. Im więcej takich decyzji, tym większe napięcie. Wprowadzenie demokracji bezpośredniej do obecnych społeczeństw, mogłoby czynić je jeszcze bardziej zajadłymi z bardziej rozzłoszczonymi, czy nawet bardziej agresywnymi obywatelami.

Pod wieloma względami, demokracja bezpośrednia rzeczywiście zasługuje na miano najczystszej formy demokracji. Jednak czy oznacza to, że jest jej najlepszym obliczem? Istnieje wiele powodów, dla których powinniśmy mieć wątpliwości, czy chcielibyśmy żyć w prawdziwej demokracji bezpośredniej; nawet jeśli gwarantowałaby nam ona, że nasz indywidualny głos będzie miał znaczenie i wpływ na procesy decyzyjne. Z pewnością demokracja przedstawicielska powstała właśnie dlatego, że pod pewnymi względami sprawdza się lepiej od demokracji bezpośredniej. Jednak to, czy jesteśmy w stanie zapewnić, że nasze demokracje reprezentatywne funkcjonują zgodnie z zamierzeniem, to już zupełnie inna kwestia.