Czym jest wolność słowa?
Wolność słowa jest jednym z najważniejszych filarów procesu demokratycznego, który musimy chronić, jeśli chcemy żyć w społeczeństwie opartym na sprawiedliwości i równości wszystkich obywateli. Jeśli wolność słowa nie jest zabezpieczona, słabnie cała demokracja.
Za każdym razem, kiedy udostępniasz wiadomości na swoim profilu w mediach społecznościowych, bierzesz udział w proteście lub zwracasz się bezpośrednio do lokalnego polityka w ważnej dla ciebie kwestii - czynnie korzystasz z wolności słowa. Nie każda wypowiedź jest uważana za akt wolności słowa. Chociażby dyskusja przy rodzinnym stole, czy należy zjeść warzywa, nie jest uważana za wolność słowa.
Wolność słowa ma miejsce wtedy, gdy obywatele mogą swobodnie wyrażać swoje opinie - również te krytyczne wobec rządu - bez strachu przed negatywnymi konsekwencjami, takimi jak aresztowanie czy grożenie przemocą.
W 2000 r. wolność wypowiedzi została ujęta w Artykule 11 Karty praw podstawowych UE jako jedno z praw podstawowych:
- Każdy ma prawo do wolności wypowiedzi. Prawo to obejmuje wolność posiadania poglądów oraz otrzymywania i przekazywania informacji i idei bez ingerencji władz publicznych i bez względu na granice państwowe.
- Szanuje się wolność i pluralizm mediów.
Jednak nie każdy rodzaj wypowiedzi podlega pod ochronę wolności słowa. Podobnie jak w przypadku wszystkich innych praw, prawo do wolności słowa nie jest prawem absolutnym, co oznacza, że może podlegać pod pewne ograniczenia zgodne z literą prawa. Ograniczenia te muszą jednak spełniać dwa warunki: 1) są proporcjonalne - restrykcje nie są większe niż to konieczne do osiągniecia celu 2) są niezbędne i faktycznie działają w zgodzie z interesami ogółu lub są potrzebne do ochrony praw i wolności innych.
Stąd osoba, która dopuszcza się karalnych form wypowiedzi (takich jak mowa nienawiści, treści terrorystyczne lub pornografia dziecięca) nie może w swojej obronie odwoływać się do prawa do wolności słowa.
Czemu wolność słowa jest ważna dla demokracji? Czemu to jedna z podstawowych zasad?
Celem demokracji jest stworzenie różnorodnego i tolerancyjnego społeczeństwa. Aby to było możliwe, obywatele muszą mieć możliwość swobodnie i otwarcie mówić o tym, jak wyobrażają sobie dobre rządy i krytykować reprezentantów stojących u władzy.
Ta wymiana pomysłów i opinii nie może być jednorazowym głosem w dniu wyborów, a raczej powinna być długotrwałą, wzajemną komunikacją obowiązującą podczas całej kadencji danego rządu.
1.Pozwala walczyć o prawdę
Aby obywatele mogli podejmować sensowne decyzje co do sposobu funkcjonowania społeczeństwa, potrzebują dostępu do zgodnych z prawdą i dokładnych informacji na wiele różnych tematów. Taka sytuacja może zaistnieć jedynie wtedy, kiedy ludzie czują się bezpiecznie, otwarcie zgłaszając problemy dotykające ich społeczności.
Dobrze chroniona wolność słowa zachęca ludzi do zabierania głosu, co z kolei ułatwia rozwiązywanie problemów ustrojowych od wewnątrz. Może to też zniechęcać polityków do nadużywania swojej władzy, co na dłuższą metę pomaga nam wszystkim.
2. Pilnuje, aby wszyscy ponosili odpowiedzialność
Obywatele mają możliwość pociągnięcia do odpowiedzialności swoich politycznych reprezentantów w kontekście wyborów. Aby świadomie zdecydować, na kogo oddać swój głos, każdy musi wziąć pod uwagę, czy dana partia dobrze radziła sobie stojąc u władzy i czy wywiązała się ze swoich kampanijnych obietnic.
Zdając relację i upubliczniając najistotniejsze problemy społeczne, media i organizacje społeczeństwa obywatelskiego (CSO) przyczyniają się do kształtowania opinii publicznej na temat sprawowania się rządu. Ma to jednak wartość jedynie wtedy, gdy mogą ujawniać fakty i opisywać sytuacje zgodnie z prawdę, nawet jeśli są krytyczne wobec państwa.
3. Aktywizuje obywateli
Wybory i referenda są świetną okazją dla obywateli, aby wpływać na kształt danego społeczeństwa, jednak zdarzają się one jedynie co kilka lat.
Wolność słowa umacnia również inne podstawowe prawa, jak chociażby wolność zgromadzeń, dzięki czemu obywatele mogą poprzez protesty, demonstracje i udział w publicznych kampaniach wpływać na podejmowanie decyzji społecznych.
W ten sposób mogą protestować przeciwko decyzji, z którą się nie zgadzają, jak na przykład zakaz aborcji w Polsce, ale poprzez protest mogą też przekazać rządowi, że oczekują silniejszej reakcji politycznej w konkretnej sprawie. Kiedy w Niemczech setki tysięcy obywateli wyszło na ulicę protestując przeciwko wojnie w Ukrainie, był to silny sygnał dla rządu, że naród domaga się surowszych sankcji wobec Rosji.
4. Promuje równe traktowanie mniejszości
W demokratycznym społeczeństwie wszyscy powinni być traktowani jednakowo i sprawiedliwie. Jednak grupy mniejszościowe, które są niedoreprezentowane we władzach, są często spychane na margines, a ich opinie lekceważone na rzecz osób należących do dominującej grupy społecznej.
Prowadząc kampanie i otwarcie rozmawiając o problemach, z jakimi borykają się ich społeczności, osoby marginalizowane mogą wreszcie zyskać szersze poparcie społeczne dla ich spraw. W ten sposób mogą mieć większy wpływ na ustalanie agendy działań publicznych i położyć kres łamaniu praw człowieka.
5. Jest niezbędna do zmian i innowacji
Wszyscy chcemy, aby nasze społeczeństwa stawały się lepsze dla nas wszystkich, ale, aby to osiągnąć, musimy promować i wspierać wolność wypowiedzi. Autorytarne rządy, które tłumią krytykę i zatajają informację interesu publicznego, odmawiają obywatelom prawa do podejmowania świadomych decyzji czy podejmowania działań w ważnych kwestiach społecznych.
Tłumienie inteligencji społecznej powoduje, że problemy się nasilają i pogarszają. To z kolei utrudnia postęp, a kiedy jakiś problem w końcu wyjdzie na jaw, o wiele trudniej jest szukać rozwiązań.
Na przykład lekarzowi w Chinach, który próbował ostrzec społeczność medyczną przed śmiertelnym wirusem - COVID-19 - nakazano, aby "zaprzestał fałszywych komentarzy" i został poddany śledztwu pod kątem „rozpowszechniania plotek”. Miało to tragiczne konsekwencje: znacznie opóźniło wprowadzenie środków zapobiegawczych COVID-19, co poskutkowało globalną pandemią i milionami zgonów.
Jakie są zagrożenia wolności słowa?
1.Rząd
Rządom autorytarnym, które chcą utrzymać się przy władzy za wszelką cenę, bardzo zależy na przychylnym im przekazie medialnym. Aby móc kontrolować narrację przekazów, wyznaczają zaprzyjaźnionych polityków do sprawowania pieczy nad mediami, jak również kontroli finansowej i redakcyjnej. Według informacji dostarczonych przez naszą organizację partnerską i opublikowanych w naszym Raporcie Wolne media 2022 ewidentnym przykładem są Węgry, gdzie ponad 80% krajobrazu medialnego jest pośrednio lub bezpośrednio kontrolowane przez węgierski rząd.
2.Środki prawne
Aby ograniczyć wolność słowa rządy uciekają się do restrykcyjnych reform prawnych, policyjnej kontroli tłumu czy nadzwyczajnych środków zapobiegawczych.
Podczas pandemii Covid-19 niektóre kraje (Belgia, Bułgaria, Niemcy, Słowenia czy Hiszpania) w ramach działań kryzysowych ustanowiły nieproporcjonalne ograniczenia prawa do protestów ze względu na zagrożenie zdrowia publicznego - uciekano się do brutalnych reakcji policji i aresztowań aktywistów.
Innymi wykorzystywanymi przez państwo narzędziami prawnymi pozwalającymi na kontrolę przepływu informacji jest kryminalizacja rozpowszechniania fałszywych informacji czy odmowa dostępu do informacji.
W Rosji inwazja na Ukrainę jest nazywana przez Putina "operacją militarną, a społeczeństwo rosyjskie rozumie, że za używanie słowa "wojna" grozi im kara więzienia do 15 lat w ramach prawa przeciwko "fałszywym wiadomościom". W efekcie ucisza się Rosjan otwarcie sprzeciwiających się trwającej wojnie, podczas gdy reszta społeczeństwa nie jest nawet świadoma prawdy.
3. Ataki na dziennikarzy, CSO i sygnalistów
Politycy i wpływowe persony, którzy obawiają się, że dziennikarze zdemaskują ich korupcyjne działania, sięgają po nieczyste, bezprawne zagrania, aby ich uciszyć. Popularnymi strategiami są nękania prawne poprzez SLAPP (strategiczne procesy sądowe) czy kampanie oszczerstw mające na celu zdyskredytowanie CSO pozwalających sobie na krytykę.
Sygnalistów ujawniających działania przeciw interesowi publicznemu (tj. korupcja, nielegalne działania czy nadużycia) dotknęły dotkliwe konsekwencje osobiste.
Dziennikarze i obrońcy praw obywatelskich są coraz bardziej narażeni na przemoc słowną i fizyczną, w tym również ze strony policji.
4. Online
Mowa nienawiści czy trolling online mogą tworzyć wrogą wirtualną przestrzeń, w której kobiety i osoby zmarginalizowane zniechęcane są do udziału w debatach społecznych online.
Jednak niektóre próby podejmowane w dobrej wierze, aby zakończyć ten proceder, mogą nieumyślnie wywołać podobny efekt uciszania.
Unia Europejska forsuje obecnie nowy kodeks usług cyfrowych (DSA), który ma uczynić internet bezpieczniejszym miejscem i zapewnić ochronę wolności wypowiedzi online. Jednak zasugerowane w kodeksie rozwiązanie problemu dezinformacji może spowodować odwrotny skutek. W naszym otwartym liście do eurodeputowanych odradzaliśmy usuwanie szkodliwych treści poprzez wprowadzenie obowiązku stosowania filtrów przesyłania. Nie są one wystarczająco zaawansowane, aby mogły odróżnić ironię i żart od faktycznych nadużyć. Jeśli zostaną wprowadzone, mogą znacznie ograniczyć wolność słowa w internecie.
5. Autocenzura
Gdy wolność słowa jest atakowana, mamy świadomość, że mówienie prawdy może narazić nas na niebezpieczeństwo. Niejasne granice między tym co dozwolone, a tym co niedopuszczalne, powoduje, że ludzie zachowują szczególną ostrożność i zaczynają się autocenzurować. Nasz raport Wolne media 2022 ujawnił, że dziennikarze w Bułgarii, Niemczech, na Węgrzech, we Włoszech, w Słowenii i Szwecji dokonywali autocenzury w wyniku ataków online lub nękania.
Jak chronić wolność słowa?
Aby ochronić wolność słowa, muszą istnieć przepisy zabezpieczające bezpieczeństwo osób i organizacji, którym grozi się za ujawnianie korupcji lub innych nieetycznych działań. Dziennikarze, organizacje strażnicze, aktywiści i sygnaliści powinni móc oprzeć się na solidnej ochronie prawnej, dzięki której będą mogli bezpiecznie wykonywać swoją pracę i która ochroni ich przed odwetem ze strony tych, którzy starają się ich zakneblować.
To dlatego Liberties ciężko pracuje nad kampanią na rzecz lepszych przepisów chroniących wolność mediów. Akt o wolności mediów (MFA, z ang. Media Freedom Act), obecnie opracowywany przez Komisję Europejską, ma potencjał wprowadzenia faktycznych zmian. Przesłaliśmy Komisji nasz raport na temat wolności mediów, w którym omówiono stan wolności mediów w 15 krajach UE, a także przygotowaliśmy dokument strategiczny, w którym przedstawiliśmy zalecenia, co do możliwych zmian i ulepszeń MFA. Uważamy, że musi ona nastawić się na zwiększenie transparentności własność mediów oraz opracować przepisy i regulacje czyniące pracę dziennikarzy bezpieczniejszą.
