Przegląd daje społeczeństwu możliwość spojrzenia na rzeczywistość ostatnich kilku lat poprzez pryzmat praw człowieka. Zwraca uwagę na poczynione postępy, ale także zastój, a nawet regres, w przypadkach, w których nie udało się zapewnić poszanowania ludzkiej godności.

Przegląd został przygotowany przez 19 ekspertów w dziedzinie praw człowieka, w szczególności prawników i ekspertów w dziedzinie nauk politycznych, społecznych i medycznych, ale publikacja jest skierowana do wszystkich osób zainteresowanych kwestiami praw człowieka.

Autorzy dokumentu z różnych perspektyw przyglądają się procesowi wdrażania norm praw człowieka: zaczynając od wyników walki z dyskryminacją, przestępstwami z nienawiści i przemocą, po prawa do wolności i pozbawienia wolności; od prawa do życia rodzinnego po wolność słowa, zgromadzeń i wyznania, a także ochronę danych osobowych. Raport obejmuje także bardzo istotne problemy związane z prawem do zdrowia.

Węgry czy Europa Północna?

Ostatnio na Litwie widać wiele niepokojących trendów. „Przypadki z ostatnich lat pokazują, że nawet w czasach wzrostu gospodarczego i stabilności politycznej ważne aspekty indywidualnych praw i wolności można wygodnie zignorować, decyzje krytykowane i komentowane przez organizacje międzynarodowe mogą pozostać niezrealizowane, a wcześniejsze naruszenia mogą się powtórzyć. Dlaczego prawa człowieka nie są traktowane poważnie, a wręcz są lekceważone? Największą przeszkodą pozostaje fakt, że społeczeństwo przyzwyczaiło się do wygodnego wybierania tematów istotnych dla większości, zapominając o interesach i problemach mniejszości.” – napisał we wstępie do publikacji sprawozdawca i filozof Paulius Gritėnas.

Dyskryminacja ze względu na płeć, orientację seksualną, niepełnosprawność, wiek, pochodzenie i inne przyczyny to regularny problem na rynku pracy, w sektorze usług i w innych obszarach. Dyskusje w przestrzeni publicznej często ujawniają bardzo wąską koncepcję tego, co „litewskie”, która odrzuca jakąkolwiek odmienność. Taka izolacja i brak szacunku dla równych praw często prowadzi do mowy nienawiści, a nawet przemocy fizycznej.

Chociaż 8 na 10 ofiar przemocy domowej to kobiety, litewskie przepisy nadal nie są zgodne z podejściem uwzględniającym aspekt płci, a parlamentowi zabrakło woli politycznej do ratyfikowania konwencji stambulskiej. Władze niechętnie wykazują się przywództwem w zakresie praw człowieka i nie zniosły jeszcze dyskryminującego przepisu ustawy o ochronie nieletnich przed szkodliwymi skutkami informacji publicznej (który może być nadużywany przez niektóre grupy w celu cenzurowania wszelkich informacji publicznych związanych z prawami LGBT+).

W okresie objętym przeglądem, z różnych powodów, takich jak bezpieczeństwo narodowe, walka z dezinformacją lub ochrona przywódców kraju, władze publiczne podjęły nawet kroki w celu ograniczenia wolności wypowiedzi.

Chociaż w tym przeglądzie autorzy nie analizują kryzysu COVID-19 i jego wpływu na prawa człowieka, wiele wyzwań, które pojawiły się w ciągu ostatnich kilku miesięcy, są odzwierciedleniem tych i innych długotrwałych problemów poruszonych w publikacji.

„Litwa wciąż nie jest w stanie w pełni wykorzystać wyjątkowej okazji, jaką daje jej obecność w Unii Europejskiej, aby zbudować państwo opiekuńcze i możliwie najzdrowsze społeczeństwo przy jednoczesnym przestrzeganiu praw człowieka. Brakuje liderów politycznych, kulturalnych, naukowych i biznesowych, którzy chcieliby zjednoczyć społeczeństwo dla wspólnej sprawy – w celu zapewnienia poszanowania praw poszczególnych osób i naszych wspólnych wartości. Obywatele są często wprowadzani w błąd poprzez fałszywe wiadomości na temat wartości, które rzekomo nie pasują do Litwy, nawet jeśli te same wartości są przestrzegane codziennie przez kraje odnoszące największe sukcesy na świecie i są zapisane w samej konstytucji Litwy.” – powiedział Dainius Pūras, dyrektor Instytutu Monitorowania Praw Człowieka.

Czy są jakieś dobre wieści?

Pomimo wielu wyzwań i ciągłych prób wycofywania się, w ostatnich latach odnotowano również znaczne postępy w dziedzinie praw człowieka. Mimo niektórych inicjatyw, z powodu sprzeciwu społeczeństwa obywatelskiego i mediów, władze nie ograniczyły wolności wypowiedzi.

W okresie objętym przeglądem szczególną uwagę poświęcono ściślejszym uregulowaniom w kwestii ochrony danych osobowych i prywatności, co przyczyniło się do zwiększenia świadomości społecznej na ten temat.

W paradzie Baltic Pride w Wilnie w 2019 r. udział wzięło dziesięć tysięcy osób (najwyższa odnotowana liczba). Była to druga parada, w czasie której nie doszło do incydentów ze strony protestujących i nie odnotowano formalnych przeszkód w organizacji wydarzenia ze strony instytucji państwowych.

Poczyniono również postępy w zakresie prawa do rzetelnego procesu. Unia Europejska podniosła standardy praw podejrzanych i oskarżonych, co oznaczało, że przepisy litewskie musiały zostać odpowiednio zaktualizowane. Funkcjonariusze organów ścigania również zaczynają coraz rozsądniej podchodzić do kwestii zatrzymań w ramach postępowania przygotowawczego.

Chociaż politycy nie wykazali się prawdziwym przywództwem, jeśli chodzi o ochronę prawną osób LGBT+, w 2019 r. Trybunał Konstytucyjny orzekł, że koncepcja „rodziny” w rozumieniu konstytucji jest neutralna pod względem płci. W związku z tym zniknęły formalne przeszkody w przyjęciu przepisów dotyczących związków partnerskich.

„Cieszymy się, że instytucje państwowe są bardziej otwarte i angażują społeczeństwo obywatelskie w tworzenie aktów prawnych i dokumentów programowych, a także że w większym stopniu współpracują z organizacjami pozarządowymi przy opracowywaniu lub wdrażaniu różnych polityk. Daje to nadzieję, że w dłuższej perspektywie uda nam się stłumić stagnację w niektórych obszarach. Dalszy postęp będzie zależał od tego, czy wszyscy zrozumiemy i staniemy w obronie naszych własnych praw. Niniejszy przegląd, opracowany przez Instytut Monitorowania Praw Człowieka oraz różnych ekspertów, ma pomóc skierować nas wszystkich na właściwą ścieżkę praw człowieka.” – powiedziała Goda Jurevičiūtė, kierownik projektu w HRMI.

Przegląd dostępny na stronie internetowej HRMI: https://hrmi.lt/zmogaus-teises-lietuvoje-2018-2019/. Instytut chciałby podziękować Funduszom norweskim oraz Funduszom EOG, Fundacji Otwartego Społeczeństwa i wszystkim, którzy przekazali darowizny na Aukok.lt. Ta publikacja nie byłaby możliwa bez Waszej pomocy.