Kiedy dochodzi do kryzysu, Unia Europejska musi być w stanie zareagować w sposób szybki, skuteczny i skoordynowany. Aby upewnić się, że jest to możliwe – niezależnie od tego, czy jest to klęska żywiołowa czy kryzys spowodowany przez człowieka, w UE lub poza nią – Unia ustanowiła kilka mechanizmów reagowania kryzysowego, w tym: mechanizm ochrony ludności; zintegrowane reagowanie na szczeblu politycznym w sytuacjach kryzysowych; gotowość i reagowanie na stany zagrożenia zdrowia; ochrona sieci i systemów informacyjnych; oraz ochrona infrastruktury krytycznej.

Spośród nich prawdopodobnie najważniejsze jest zintegrowane reagowanie na szczeblu politycznym w sytuacjach kryzysowych (IPCR), ponieważ mechanizm ten można wykorzystać (lub rozważyć) w odpowiedzi na szereg różnych kryzysów, z którymi UE musiała się ostatnio zmierzyć. Biorąc to pod uwagę, często to właśnie ten system określa się mianem „mechanizmu reagowania kryzysowego”, mimo że jest ich kilka.

Czym jest mechanizm reagowania kryzysowego?

Zintegrowane reagowanie na szczeblu politycznym w sytuacjach kryzysowych (IPCR) wspiera szybkie i skoordynowane podejmowanie decyzji przez UE w przypadku poważnych i złożonych kryzysów, w tym aktów terroryzmu. Dzięki IPCR prezydencja Rady UE może koordynować polityczną reakcję UE na kryzys, skupiając wszystkie niezbędne organy, w tym instytucje UE, dotknięte państwa członkowskie, grupy ekspertów i inne odpowiednie podmioty.

Kiedy stosuje się mechanizm reagowania kryzysowego?

Mechanizm reagowania kryzysowego powstał w wyniku kilku kryzysów, które pokazały, że UE potrzebuje narzędzia, które pomoże Unii i państwom członkowskim w zapewnieniu jednolitej politycznej odpowiedzi. Ataki z 11 września, zamachy bombowe w Madrycie (2004) i Londynie (2005) oraz tsunami na Oceanie Indyjskim w 2004 roku są wymieniane jako te wydarzenia, które jasno uwidoczniły potrzebę uruchomienia takiego mechanizmu.

Mechanizm reagowania kryzysowego jest stosowany, gdy Rada UE (składająca się z jednego ministra z każdego z 27 państw członkowskich) lub którekolwiek państwo członkowskie uzna za konieczne ustalenie politycznej odpowiedzi na kryzys. Sam kryzys nie musi być zdecydowanie „polityczny”: może to być klęska żywiołowa lub katastrofa spowodowana przez człowieka, kryzys zdrowotny (mechanizm reagowania kryzysowego został uruchomiony w 2020 r. w odpowiedzi na pandemię koronawirusa), akt terrorystyczny lub „kryzys” związany z migracją.

Jak i kto może uruchomić ten mechanizm?

Mechanizm reagowania kryzysowego może uruchomić albo kraj sprawujący rotacyjną prezydencję w Radzie UE, albo dowolne państwo członkowskie powołujące się na klauzulę solidarności (art. 222 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej). Są to jedyni aktorzy, którzy mogą uruchomić IPCR, który jest dedykowanym narzędziem Rady, a biorąc pod uwagę, że Rada składa się z ministrów państw członkowskich, narzędziem samych państw członkowskich. Mechanizm nie może być uruchamiany przez Komisję Europejską lub Parlament Europejski.

Jak działa mechanizm reagowania kryzysowego?

Uruchomienie mechanizmu IPCR umożliwia wykorzystanie szeregu narzędzi do oceny sytuacji kryzysowych i reagowania na nie poprzez ułatwienie wymiany informacji, ułatwienie współpracy i koordynację reagowania kryzysowego na szczeblu politycznym. Narzędzia te obejmują:

- nieformalny okrągły stół, czyli spotkanie kryzysowe pod przewodnictwem prezydencji UE z kluczowymi podmiotami (przedstawicielami Komisji, EEAS, agencjami UE, najbardziej dotkniętymi państwami członkowskimi, gabinetem przewodniczącego Rady Europejskiej, ekspertami itp.);

- raporty analityczne dające decydentom jasny obraz aktualnej sytuacji;

- platforma internetowa do wymiany i gromadzenia informacji;

- oraz całodobowy punkt kontaktowy zapewniający stały kontakt z kluczowymi podmiotami.

Aby pomóc zilustrować, jak w praktyce wygląda mechanizm reagowania kryzysowego, spójrzmy na przykład. W październiku 2015 r. prezydencja luksemburska podjęła decyzję o uruchomieniu trybu wymiany informacji w ramach IPCR w odpowiedzi na rosnącą liczbę migrantów przybywających do UE. Tryb ten został uruchomiony w celu monitorowania rozwoju przepływów migracyjnych, wspierania procesu decyzyjnego i lepszego wdrażania uzgodnionych środków.

W listopadzie 2015 r. prezydencja uaktualniła sytuację i uruchomiła mechanizm IPCR w trybie pełnym. Od tego czasu mechanizm działa w pełnym trybie. Dzięki temu prezydencja mogła zorganizować okrągłe stoły z odpowiednimi zainteresowanymi stronami w celu omówienia i koordynowania reakcji UE na różne kwestie migracyjne, a także sytuację w różnych obszarach, np. wzdłuż granicy polsko-białoruskiej.

Ile trybów ma ten mechanizm?

Mechanizm reagowania kryzysowego ma trzy tryby działania, które można stosować w zależności od sytuacji. Istnieje tryb monitorowania ułatwiający wymianę istniejących raportów kryzysowych między państwami członkowskimi, instytucjami UE i innymi podmiotami; tryb wymiany informacji, który służy do tworzenia raportów analitycznych oraz wykorzystania dedykowanej platformy internetowej w celu lepszego zrozumienia sytuacji i przygotowania się na ewentualną eskalację; oraz tryb pełnej aktywacji, najpoważniejszy tryb, który polega na przygotowaniu propozycji działań UE, o których decyduje Rada lub Rada Europejska (ta ostatnia nie powinna być mylona z Radą UE; jest to organ, który określa ogólny kierunek polityczny i priorytety UE, w skład której wchodzą szefowie państw lub rządów państw członkowskich, przewodniczący Rady Europejskiej i przewodniczący Komisji Europejskiej).

Mechanizm reagowania kryzysowego w 2022 roku: co warto wiedzieć o obecnej sytuacji?

Mechanizm reagowania kryzysowego działa obecnie w pełnym trybie. Został uruchomiony przez francuską prezydencję w Radzie UE, która sprawowała tę funkcję do 1 lipca 2022 r., w odpowiedzi na rosyjską inwazję na Ukrainę. Wykorzystywały go również w niedalekiej przeszłości inne prezydencje w Radzie UE, np. prezydencja chorwacka, która uruchomiła mechanizm reagowania kryzysowego w styczniu 2020 r. w odpowiedzi na pandemię koronawirusa.

IPCR jest postrzegany jako skuteczne i ważne narzędzie. Względna harmonia i koordynacja, z jaką UE była w stanie odpowiedzieć na wojnę Rosji z Ukrainą – pomimo napiętych negocjacji – pokazuje, że UE jest w stanie „mówić jednym głosem” podczas ważnych kryzysów, a mechanizm reagowania kryzysowego jest postrzegany jako ważne narzędzie w tych wysiłkach. Jest to ważne dla nas wszystkich – ta koordynacja, porozumienie i działanie sprawiają, że UE jest silniejsza, bardziej zjednoczona i bezpieczniejsza dla swoich obywateli.

Zdjęcia:

Louise Viallesoubranne/Unsplash