Czym jest przestrzeń obywatelska?
Istotnym elementem każdej prawdziwej demokracji jest prawo do korzystania z pewnych podstawowych praw bez przeszkód ze strony rządu. Prawa te obejmują wolność wypowiedzi, wolność zrzeszania się i wolność zgromadzeń. „Przestrzeń”, która pozwala ludziom swobodnie korzystać z tych praw – mówić, co myślą i rozmawiać o tym z innymi, protestować przeciwko temu, co nie leży w ich najlepszym interesie, łączyć się w grupy obywatelskie i inne organizacje – jest nazywana „przestrzenią obywatelską”.
Dlaczego przestrzeń obywatelska jest podstawą każdego demokratycznego społeczeństwa?
Przestrzeń obywatelska jest niezbędna w każdej demokracji, ponieważ zapewnia możliwość korzystania z praw podstawowych oraz pozwala obywatelom i organizacjom społeczeństwa obywatelskiego organizować się w grupy, protestować przeciwko przepisom zagrażającym ich wolności i demokracji oraz komunikować swoje problemy władzy.
Organizacje społeczeństwa obywatelskiego są szczególnie ważne w przestrzeni obywatelskiej. Sprawiają, że demokracja działa, ponieważ dają ludziom kanał komunikacji z ich przedstawicielami. Informują o tym, w jaki sposób politycy wykorzystują przyznane im zasoby i uprawnienia. Upewniają się także, że rządy nie przekraczają granic prawa i nie naruszają praw człowieka. Im bardziej rząd jest odpowiedzialny przed obywatelami i im bardziej ludzie są zaangażowani w prace rządu, tym bardziej prawdopodobne, że politycy będą działać nie we własnym najlepszym interesie, ale w interesie ludzi.
Jakie są podstawowe elementy przestrzeni obywatelskiej?
Przestrzeń obywatelska umożliwia korzystanie z trzech podstawowych praw, które są kluczowe dla każdej demokracji: wolności słowa, wolności zrzeszania się i wolności zgromadzeń. Te trzy prawa stanowią podstawę wzajemnej interakcji między ludźmi – możliwość dzielenia się pomysłami i omawiania polityk, przepisów lub innych istotnych kwestii – ale także interakcji z rządem, dzięki czemu ludzie mają możliwość dotarcia do polityków (np. poprzez organizacje społeczne) i mogą wyrażać swoje poglądy bez obawy przed zemstą.
Wolność wypowiedzi, zwana także wolnością słowa, to nasze prawo do wyrażania siebie w sposób, który nie narusza praw innych. Oznacza to, że ludzie mają prawo do krytykowania swoich przywódców lub polityki rządu, niezależnie od tego, czy mówią tylko w swoim imieniu, czy w imieniu grupy. Udostępnianie postów w mediach społecznościowych, pisanie bloga, udział w pokojowych protestach, a nawet pisanie listów do lokalnego polityka – to wszystko przykłady wolności słowa, która musi być chroniona.
Prawo do dołączania lub tworzenia grup oraz ich prawo do działania na rzecz zgodnych z prawem celów jest znane jako wolność zrzeszania się. Daje ludziom prawo do identyfikowania się i wspierania spraw, w które wierzą, wraz z osobami o podobnych poglądach. Kiedy łączymy nasze głosy, zwiększa to wagę naszego przesłania i prawdopodobieństwo, że politycy usłyszą i poważnie potraktują nasze roszczenia.
Grupy te, niezależnie od tego, czy są to grupy obywatelskie, organizacje praw człowieka czy organizacje charytatywne pomagające np. osobom starszym lub bezdomnym, są zbiorowo nazywane społeczeństwem obywatelskim. To część naszego społeczeństwa, która nie jest związana z politykami ani polityką partyjną, ale mimo to angażuje się w kwestie polityczne i społeczne. Organizacje społeczeństwa obywatelskiego są również kluczowymi podmiotami w ochronie przestrzeni obywatelskiej. Nawet w Unii Europejskiej istnieją autorytarne rządy, które nie szanują praw podstawowych ani przestrzeni obywatelskiej – w rzeczywistości postrzegają je jako zagrożenie. Grupy społeczeństwa obywatelskiego informują nas, gdy nasze prawa są zagrożone, i starają się zadbać o to, by ataki były odpierane, a przestrzeń obywatelska pozostała zdrowa.
Wolność zgromadzeń to nasze prawo do pokojowego gromadzenia się, aby wyrażać nasze poglądy na temat spraw, które uważamy za ważne dla społeczeństwa. Najczęściej przybiera ono formę protestów, a pokojowe protesty są w rzeczywistości oznaką zdrowej demokracji. Kiedy ludzie mogą swobodnie ujawniać swoje obawy publicznie bez strachu i przeszkód, pomaga to informować innych obywateli o problemach, których mogą nie być świadomi, i pomaga rządowi zrozumieć, jakie kwestie są dla ludzi ważne.
Dlaczego i czym różni się przestrzeń obywatelska w zależności od miejsca na świecie?
W idealnym świecie przestrzeń obywatelska wyglądałaby tak samo w każdym kraju – dobrze funkcjonująca, silna i nieskrępowana przez rząd. W rzeczywistości oczywiście tak nie jest. Wiele krajów, w tym na obszarach o silnych tradycjach demokratycznych, takich jak UE, nakłada ograniczenia na przestrzeń obywatelską. Dzieje się tak, gdy sama demokracja nie jest silna, ponieważ rządy, które nie muszą obawiać się utraty władzy (takie jak na Węgrzech), mają niewielką motywację do działania w interesie publicznym.
Istnieje kilka organizacji, które starają się ocenić siłę przestrzeni obywatelskiej na całym świecie. Dobrym przykładem jest CIVICUS Monitor, który ocenia kraje pod kątem przestrzegania praw podstawowych i ochrony przestrzeni obywatelskiej. Według tej grupy mniej niż 4 proc. osób na całym świecie mieszka w miejscu o „otwartej” przestrzeni obywatelskiej, podczas gdy prawie 70 proc. mieszka w krajach, w których CIVICUS określa przestrzeń obywatelską jako „represjonowaną” lub „zamkniętą”.
Jakie są największe zagrożenia dla przestrzeni obywatelskiej?
Przestrzeń obywatelska stoi w obliczu niezliczonych zagrożeń, nawet w krajach, które uważane są za prawdziwie demokratyczne. Inne czynniki, takie jak pandemia koronawirusa, mogą nasilić te zagrożenia. Nawet kraje, takie jak Niemcy i Francja podjęły działania mające na celu ograniczenie pokojowych protestów i innych praw podczas pandemii – czasami uzasadnione względami zdrowia publicznego, ale często nie.
Generalnie jednak istnieją pewne zagrożenia dla przestrzeni obywatelskiej, które są wspólne w wielu krajach, niezależnie od bieżących problemów. Należą do nich:
- Ataki na obrońców praw człowieka i organizacje społeczeństwa obywatelskiego, w szczególności tych, które promują prawa osób LGBTQI, kobiet i mniejszości
- Nękanie, zastraszanie i prześladowanie aktywistów
- Zakłócenie prawa do pokojowego protestu, w tym często zatrzymania i ściganie osób biorących udział w protestach
- Cenzura w internecie
- Ustawy zabraniające organizacjom społeczeństwa obywatelskiego otrzymywania funduszy zagranicznych, niezbędnego źródła utrzymania dla wielu z tych grup, oraz nakładanie niesprawiedliwych ograniczeń na działalność grup społeczeństwa obywatelskiego
- Zwiększona biurokracja i inne przeszkody mające uniemożliwić grupom społeczeństwa obywatelskiego wykonywanie ich pracy, a nawet narazić je na postępowanie sądowe
Zagrożenia te mają poważny wpływ na przestrzeń obywatelską, w efekcie kurcząc ją i powodując, że wiele osób z obawy przed represjami ze strony władz rezygnuje z dołączania do grup lub z udziału w protestach.
Jakie mogą być konsekwencje zamknięcia przestrzeni obywatelskiej?
Kiedy przestrzeń obywatelska jest całkowicie stłamszona lub stłumiona, to samo dzieje się z demokracją. Choć może to brzmieć ekstremalnie, jest to zasadniczo prawdziwe, ponieważ demokracja to znacznie więcej niż tylko prawo do głosowania. Jest to również prawo do uczestniczenia w dyskursie publicznym, wyrażania swoich opinii, gromadzenia się i wyrażania swoich poglądów, nawet wobec polityków, przedsiębiorstw lub innych podmiotów władzy.
W przypadku braku przestrzeni obywatelskiej, wzrasta zagrożenie dla jednostek, które chcą korzystać ze swoich praw i uczestniczyć w sprawach publicznych. W konsekwencji mogą nawet trafić do więzienia lub zostać oskarżone na podstawie niesprawiedliwych ustaw, które są uchwalane z zamiarem uciszenia krytyki rządu lub utrudnienia pracy organizacji, które działają na rzecz ujawnienia korupcji lub innych wykroczeń. Wszystko to negatywnie wpływa na dyskurs publiczny, ograniczając swobodny przepływ informacji, pomysłów i informacji.
Jak promować i chronić przestrzeń obywatelską?
Ochrona przestrzeni obywatelskiej zaczyna się od wyjaśnienia jej znaczenia. Zbyt wiele osób nie rozumie, dlaczego ich podstawowe prawa są ważne i jak łatwo można je ograniczyć. Należy lepiej komunikować opinii publicznej znaczenie przestrzeni obywatelskiej dla utrzymania naszych praw, poprzez indywidualne korzystanie z nich lub przez organizacje, które działają na rzecz ich promocji i ochrony.
Kiedy rząd uchwala surowe i niesprawiedliwe przepisy, które ograniczają prawa ludzi, należy je oczywiście zakwestionować w drodze procesu prawnego, jeśli to możliwe. Co więcej, aktywiści i organizacje społeczeństwa obywatelskiego muszą odwoływać się do naszych wspólnych wartości jako ludzi, takich jak wolność osobista czy równość, aby podkreślić znaczenie przestrzeni obywatelskiej. Civil Liberties Union for Europe działa na rzecz promocji komunikacji opartej na wartościach, w celu zwrócenia uwagi opinii publicznej na korzyści płynące z ochrony naszych praw i wagi przestrzeni obywatelskiej, która to umożliwia.
Jak uczestniczyć w przestrzeni obywatelskiej?
Każdy z nas może uczestniczyć i pomóc we wzmacnianiu przestrzeni obywatelskiej. Jeśli pojawiają się jakieś tematy, na których Ci zależy lub zauważasz jakieś problemy, mów o nich, nawet w mediach społecznościowych lub w inny wygodny sposób. Możesz też dołączyć do grupy lub stowarzyszenia, które działa na rzecz wspólnego celu, takiego jak wspieranie grup mniejszościowych lub ochrona osób LGBTQI. Ważne, abyśmy korzystali z naszych praw w celu ich ochrony, ponieważ im częściej to robimy, tym bardziej stają się akceptowane, i tym bardziej prawdopodobne, że decydenci zwrócą uwagę na nasze obawy i zmienią obrany kurs.
Dalsza lektura na ten temat:
