Dziennikarze, organizacje monitorujące, aktywiści i działacze nie są już w pełni bezpieczni w Unii Europejskiej. Zagrożenia pochodzą często ze strony autorytarnych rządów uchwalających restrykcyjne prawa, które znacząco wpływają na swobodę funkcjonowania tych organizacji lub na możliwości pozyskiwania środków finansowych niezbędnych do wykonywania ich pracy. Chociażby poprzez wprowadzanie limitów na organizacje praw człowieka, co do źródła ich dofinansowań lub poprzez wzbranianie dziennikarzom pracy w parlamencie. Zagrożenia wynikają również z przepisów, które faworyzują prawa Big Tech, nie dająć jednocześnie zbyt wielu szans małym i średnim firmom. Na domiar złego, coraz częściej ci ludzie i organizacje stają w obliczu jeszcze innego zagrożenia: niesłusznych strategicznych pozwów przeciw udziałówi publicznemu, znanych jako SLAPP.

Te pozwy są zagrożeniem nie tylko dla dziennikarzy, organizacji strażniczych, aktywistów i innych, w których są wymierzone. Stanowią one również zagrożenie wobec praw całego społeczeństwa. W jaki sposób? Ponieważ SLAPP powstrzymują upublicznienie ważnych informacji. W ten sposób nasze prawo swobodnego dostępu do informacji i uczestniczenia w demokratycznej debacie w tych kwestiach zostaje poważnie ograniczone.

Co oznacza SLAPP?

SLAPP to akronim z języka angielskiego oznaczający strategiczne pozwy przeciwko udziałowi społecznemu. Ale czym tak właściwie są? Korporacje i politycy czasami chcą ukryć swoje działania, ponieważ to, co robią jest nielegalne lub krzywdzące dla ludzi. Nie życzą sobie, aby dziennikarze i działacze podawali do informacji publicznej, że biorą łapówki lub wpuszczają toskyczne chemikalia do lokalnych wodociągów. Dlatego, aby mieć spokój i swobodę działania, aby powstrzymać dziennikarzy przed dochodzeniami i ujawnianiem niekorzystnych dla nich informacji, znajdują preteksty, aby wzywać dziennikarzy lub aktywistów do sądu.

Akronim SLAPP został wymyślony przez profesorów Penelope Canan i George'a W. Pringa z University of Denver w latach 80. XX wieku. Jeśli szukamy bardziej formalnej i kompleksowej definicji SLAPP, możemy odwołać się do definicji stworzonej przez Europejskie Centrum Wolności Prasy i Mediów, która podaje, że jest to: „pozew złożony przez wpływowe podmioty (np. korporację, urzędnika publicznego, wpływowego biznesmena) przeciwko osobom lub organizacjom pozarządowym, które zajęły krytyczne stanowisko w merytorycznej kwestii o znaczeniu politycznym lub społecznym”.

Jaki cel mają pozwy SLAPP?

Warto zacząć od przypomnienia, dlaczego sądy w ogóle istnieją. Ich najważniejszym zadaniem jest zapewnienie, że wszyscy, bez względu na władzę, jaką posiadają, tak samo przestrzegają prawa. Jest to tak naprawdę jeden ze sposobów, w jaki ludzie bez władzy i wpływów mogą bronić się przed narzuceniem im przewagi tych najpotężniejszych.

W rzeczywistości każde postępowanie sądowe jest czasochłonne i kosztowne. Dlatego wpływowe osoby, dysponujące ogromnymi środkami, wykorzystują niefortunną rzeczywistość i nadużywają systemu, który przecież z założenia ma chronić zwykłych ludzi. Jak go nadużywają? Celem procesów SLAPP nie jest sądowe zwycięstwo. Ich intencją jest doprowadzenie do postępowania sądowego wobec dziennikarzy czy aktywistów - jednostek o mniejszej władzy i środkach, w nadziei na zniechęcenie ich do działania poprzez ciężar rozprawy sądowej. To tak jakby włamywacz okradający dom wzywał policję, aby aresztował właściciela domu, który rabują, bo jego krzyki zakłócają spokój w sąsiedztwie. Wtedy włamywacz może spokojnie uniknąć kary, podczas gdy policja bada zgłoszenie przeciw właścicielowi.

Dziennikarz, który bada sprawę oszustwa finansowego lub innych wykroczeń firmy, może zostać pozwany, aby powstrzymać go od prowadzenia dalszego dochodzenia. Aktywiści i organizacje nadzoru mogą zostać wezwani do sądu, aby zmusić ich do porzucenia badań i rzecznictwa w pewnych niewygodnych kwestiach, jak degradacja środowiska czy korupcja. Tych działaczy pozywa się często o zniesławienie lub podobne wykroczenie. Tego typu pozew jest niezwykle trudny do udowodnienia w sądzie i praktycznie nigdy pozwy SLAPP nie opierają się na faktycznej krzywdzie, którą można by było dowieść w sądzie. Jednak mimo solidnej podstawy prawnej, koszty postępowania sądowego i wizja możliwej kary finansowej wystarczają, aby zmusić ich do porzucenia działań.

Jakie działania często kończą się SLAPP?

SLAPP najczęściej stają się narzędziem do ukrycia informacji, których powodowie woleliby nie ujawniać. Bez względu na to, czy chodzi o nadużycia finansowe, firmy zanieczyszczające środowisko czy też rządy dopuszczające się korupcji, uwikłane podmioty starają się ukryć te informacje przed opinią publiczną – informacje, które społeczeństwo ma prawo, a wręcz powinno poznać, aby mieć pełen obraz na temat danego przedsiębiorstwa czy rządowego reprezentanta.

Oto aktywności wynikające z obywatelskich praw i wolności, w które wymierzone są SLAPP inicjowane przez korporacje i polityków:

Ulotki i petycje: Dystrybucja i rozpowszechnianie ulotek lub petycji zawierających informacje ujawniające niewłaściwe zachowanie rządów, firm lub innych podmiotów może skutkować pozwami SLAPP. Prawdopodobnie podstawą do złożenia pozwu byłoby w tym przypadku rzekome zniesławienie poprzez ujawnianie treści fałszywych.

Dochodzenia dziennikarskie: Dziennikarze podejmujący konkretne niewygodne dla osób trzecich tematy w tradycyjnych, opartych na faktach reportażach lub poprzez felietony, mogą narazić się na SLAPP ze względu na zabranie głosu w tych kwestiach. Tematem artykułów mogą być na przykład firmy zanieczyszczające środowisko lub skorumpowani politycy.

Demonstracje: Demonstracje to kolejne działanie, którym można narazić się na pozew SLAPP. SLAPP. I znowu, najczęściej oskarżenia będą dotyczyć treści podejmowanych podczas demonstracji, które mogłyby być krzywdzące dla reputacji pewnych osób. Pozew może również dotyczyć naruszenia przepisów podczas przeprowadzenia demonstracji, jednak tę opcję łatwiej jest zweryfikować i obalić w sądzie.

Pokojowe protesty: Podobnie jak w przypadku innych form demonstracji, pokojowe protesty, nawet jeśli odbywają się zgodnie z prawem i wszystkimi rozporządzeniami i tak mogą skutkować pozwem SLAPP ze względu na treść protestu lub roszczenia.

Bojkoty prawne: nawet prawne bojkoty, czyli bojkoty, które nie naruszają przepisów dotyczących uczciwej konkurencji, mogą być przyczyną pozwu SLAPP. W zeszłym roku dwóch naukowców ze Stanów Zjednoczonych zostało pozwanych za udział w bojkocie izraelskich instytucji akademickich w ramach większego bojkotu protestu przeciwko dyskryminacji Izraela i innym działaniom przeciwko Palestyńczykom.

Roszczenia prawne: dochodzenie roszczeń prawnych przeciwko potężnym osobom lub firmom może skutkować kontrapozwem w formie SLAPP. Taki pozew wzajemny może próbować dochodzić, że powodowie w pozwie pierwotnym nie mieli prawa do wykorzystania ujawnionych informacji lub dochodzić generalnie ochrony swojego prawa do prywatności.

Listy do redakcji: Już samo wysłanie zwykłego listu do redakcji, który zostanie opublikowany w mediach może ściągnąć pozew SLAPP. Taki pozew może być wtedy wymierzony w autora listu, firmę, która doprowadziła do jego publikacji lub w oba podmioty.

Komentarze na przesłuchaniach publicznych: Jeśli ktoś komentuje lub krytykuje, powiedzmy, polityka lub firmę podczas przesłuchania publicznego, ta uwaga może wystarczyć, aby wnieść pozew SLAPP. Ponownie, to rzekomo zniesławiający charakter komentarza oraz fakt, że został on wygłoszony na forum publicznym, najprawdopodobniej stanowiłby podstawę pozwu SLAPP.

Raporty: Gdy organizacje pozarządowe lub inne organizacje nadzorujące publikują raport, który stanowi krytykę wobec działań konkretnej firmy lub zwraca uwagę na ich wykroczenia, wtedy podmiot, którego dotyczy dany raport może go wykorzystać jako podstawę do roszczenia prawnego.

Czym są wnioski anty-SLAPP?

Wnioski anty-SLAPP to mechanizmy prawne, które umożliwiają pozwanym poprzez SLAPP na ubieganie się o umorzenie postępowania ze względu na naturę pierwotnego pozwu i zaklasyfikowanie go jako SLAPP. Wiele krajów, takich jak Kanada i Australia, a także wiele poszczególnych stanów w Stanach Zjednoczonych, ustanowiło już takie mechanizmy w przepisach anty-SLAPP. Niestety, Unia Europejska nadal pozostaje w tyle, jeśli chodzi o rozwiązanie problemu SLAPP, i dlatego Liberties ciężko pracuje aby to zmienić. Prowadziliśmy prace nad ustanowieniem modelu prawodawstwa UE, na podstawie którego dostarczamy ekspertyzy do Komisji Europejskiej + mobilizujemy PE, rządy i opinię publiczną. A wszystko to, aby upewnić się, że UE wyjdzie w końcu z solidną propozycją w temacie SLAPP, w tym wprowadzi system wniosków anty-SLAPP we wszystkich krajach UE.

Czemu działania anty-SLAPP są ważne?

Jednym z powodów, dla których SLAPP są tak niebezpieczne dla demokracji (i jednocześnie dlaczego wprowadzenie wniosków anty-SLAPP jest tak ważne) jest to, że moga wywołać efekt mrożący podstawowe prawa. Zasadniczo oznacza to, że jeśli zastraszymy kogoś wizją stanięcia przed sądem, zmniejsza to prawdopodobieństwo, że zdecyduje się on na publikację czy ujawnienie kwestii, którą chcieli nagłośnić. Wolność słowa i wolne media to dwa podstawowe prawa, w które bezpośrednio uderza SLAPP, które są bezpośrednio celem SLAPP, a korzystanie z tych pozwów powstrzymuje również ludzi przed korzystaniem z innych swoich praw i swobód, takich jak chociażby prawo do pokojowego protestu. Ten mrożący efekt nie zagraża jedynie prawom osób, w których pozwy są bezpośrednio wymierzone, ale łamie jednocześnie prawo wszystkich innych ludzi do dostępu do informacji. SLAPP uniemożliwiają swobodny dostęp do informacji, a co za tym idzie - hamują swobodną debatę publiczną nad istotnymi kwestiami.

Aby demokracja działała prawidłowo, społeczeństwo musi wiedzieć, jak nasi przywódcy wykorzystują swoją władzę i wpływy oraz musimy mieć możliwość przeprowadzenia debaty publicznej w istotnych kwestiach. Dochodzenia, doniesienia w mediach, protesty, ulotki to jedne ze sposób, które mogą dostarczyć nam informacji na temat tego, co się dzieje, abyśmy mogli te informacje rozpowszechniać. SLAPP powstrzymuje wszelkie tego typu działania, więc nie pozwalają obywatelom zabierać głos w ważnych aktualnych kwestiach i na temat ich oczekiwań zmian.

Osobom, w które wymierzone są pozwy SLAPP, bardzo ciężko jest znieść wszelkie koszty (finansowe, psychologiczne, reputacyjne) postępowania. Zwłaszcza, że powodowie SLAPP, wykorzystują swoje pieniądze i wpływy, aby ich działania prawne były tak uciązliwe, długie i drogie, jak to tylko możliwe. Dlatego często w zderzeniu ze SLAPP rezygnują ze swoich działań, aby tego uniknąć. Wnioski anty-SLAPP są niezbędnę, aby chronić oskarżonych przed ciężarem tych pozwów. Sędzia może skorzystać z prawa anty-SLAPP, orzekając, że pozew został złożony jedynie w celu uciszenia oskarżonego, a nie faktycznego dochodzenia swoich praw. W ten sposób bezpodstawne postępowania sądowe SLAPP mogą łatwo zostać oddalone na wczesnym etapie.